شعر فاطمی؛ مرثیه مظلومیت یا نماد ایستادگی

رضا اسماعیلی، یکی از شاعران انقلاب است که شعرهای بسیاری از وی در زیرمجموعه شعر آئینی قرار می‌گیرد. وی رویکرد شعرهای فاطمی را رویکرد ماتمی می‌داند و دلیل آن را این گونه بیان می‌کند: سوگ و مرثیه یکی از ابعاد شعر آئینی است که باید به آن جهت داده شود، اما گریاندن و سوگ نباید هدف شعر باشد، بلکه هدف، بیان نکته‌های حکمت‌آمیز، اخلاقی و معارف دینی و الهی باشد و نگاه معرفتی در شعر فاطمی وجود داشته باشد و مسیر تعالی روحی را برای مخاطب رقم بزند.

وی می‌افزاید: در رابطه با حضرت زهرا(س) لالایی‌ها و شعرهای بسیاری از ایشان به یادگار مانده است که حاوی نکات تربیتی مهمی بوده و ما نیازمند استخراج این نکات هستیم تا در زندگی فردی و اجتماعی خود آنها را به کار گیریم.

اسماعیلی تصریح می‌کند: این که ما در شعر فاطمی همچنان بر طبل بزرگ‌نمایی اختلافات تشیع و تسنن بکوبیم و از تاریخ پرشکوه اسلام و سیره عملی حضرت فاطمه زهرا(س) جز به ماجرای «دیوار و در» و «فدک» نپردازیم – آگاهانه یا ناآگاهانه - آب ریختن در آسیاب دشمن است. امروز خلاصه کردن شعر فاطمی در «دیوار و در» و «فدک» و ... ، ظلمی بزرگ به اسلام و همچنین پاره تن پیامبر اکرم(ص) است.

محمدعلی مجاهدی، شاعر پیشکسوت شعر آئینی که پدر شعر آئینی کشور نیز نامیده می‌شود، معتقد است؛ متأسفانه در شعر فاطمی مظلومیت محور قرار گرفته است، هر چند که این مسئله نیز کاملاً صحیح است، اما این موضوع نباید باعث شود ما از دیگر ابعاد وجودی آن حضرت غفلت کنیم، شخصیت حضرت زهرا(س) نباید محدود به مظلومیت شود توجه به خطبه فدکیه این موضوع را روشن‌تر می‌کند که با وجود اینکه حضرت فاطمه زهرا(س) از سوی حاکمان مورد ستم قرار گرفته‌اند‌ اما در مقاومت و ایستادگی در برابر ستم الگو و اسوه هستند.

اسماعیل امینی، شاعر دیگری است که رویکرد ماتمی و غم را محدود به شعر نمی‌داند و می‌گوید: اغلب برنامه‌هایی که در مناسبت‌های مذهبی برگزار می‌شود مربوط به شهادت ائمه اطهار(ع) است و اغلب در مناسبت‌های میلاد، مبعث و ... برنامه خاصی وجود ندارد، در حالی که وجود ائمه معصومین(ع) برای عزاداری و غم نبوده، بلکه هدایت مردم مورد هدف آنها بوده است.

وی ادامه می‌دهد: کتاب‌های خوبی درباره زندگی آن حضرت، از جمله خطبه فدکیه وجود دارد، اما فضا به گونه‌ای است که مطالعه کم است و کمتر کسی رغبت به مطالعه نشان می‌دهد تا با ابعاد گوناگون شخصیت آن حضرت آشنا شود و این موضع به‌خودی خود سبب می‌شود در اغلب مردم به‌ویژه نسل جوان نیز همین نگاه شکل گیرد.

محمود شریفی که خود هم شاعر و هم مداح است، دلیل نگاه ماتمی و سوگ در شعر فاطمی را این گونه بیان می‌کند: متأسفانه مرثیه و سوگ‌سروده در کفه شعر آیینی سنگینی می‌کند و اغلب شعرها به سمت مرثیه و رویکرد ماتمی محض رفته و بعد معرفتی آن چندان مورد توجه نبوده است و نسل نو که شنونده شعر آیینی و فاطمی است، با این رویکرد از فضائل معرفتی دور می‌ماند.

وی می‌افزاید: شعرهای شعرای پیشین اغلب در فضای فضائل معرفتی اهل بیت(ع) بودند، اما حداقل در 20 سال اخیر این موضوع رنگ باخته و کمتر به آن پرداخته می‌شود و بیشتر شعرها تصویرپردازی عاطفی، مرثیه و زبان حال است و همچنین به مظلومیت آن حضرت پرداخته شده، در حالی که مقاومت، ایستادگی در برابر ظلم و توجه به مکارم اخلاقی آن حضرت حائز اهمیت است.

شریفی ادامه می‌دهد: اهل بیت(ع) دارای زوایای گوناگون اخلاقی، سیاسی و اجتماعی بودند و مقتل و مرثیه جزء زندگی آنها بود و به همین دلیل باید به همه زوایا و ابعاد زندگی آنها پرداخته شود، دفاع از ولایت، خطبه فدکیه، تربیت فرزندان، عفاف و حجاب و... در رابطه با حضرت فاطمه زهرا(س) وجود دارد، اما کمتر مورد توجه است و یا درباره امام حسین(ع) که 57 سال زندگی کرده است، فقط به یک روز عاشورا که مربوط به شهادت آن حضرت است، پرداخته شده و باقی عمر امام حسین(ع) و زندگی ایشان تبیین نشده است.

اسماعیلی: بهره‌گیری از ظرفیت‌های شعر فاطمی برای معرفی چهره رحمانی اسلام
یکی از نکات مهمی که رضا اسماعیلی درباره کاهش آسیب‌های شعر فاطمی بیان می‌کند این است که بر مخاطب مواخذه‌گر تأکید دارد و می‌گوید: اغلب مخاطبان و کسانی که در جلسات شعر آئینی شرکت می‌کنند، حضورشان منفعلانه است و نسبت به شعرهایی که محتوای نازلی دارند و یا آسیب‌هایی در آنها دیده می‌شود که کسی معترض نیست و همین شاعر با خواندن شعرش آن را رواج می‌دهد و جرئت و جسارت بیشتری پیدا می‌کند؛ از این‌رو مخاطب باید مواخذه‌گر و هوشمند باشد.
اما در این میان شاعر، رسالتی سنگین برعهده دارد و باید در برابر خرافات و گزافه‌ها ایستادگی کند، وی در این زمینه معتقد است: شاعر باید سیمای اصیل و درخشان دین را به نمایش بگذارد و شعرش منطبق با آموزه‌های قرآنی و معارف دینی باشد؛ چرا که شعر فاطمی تریبونی است که باید برای بیان فضایل دینی و حکمت‌های انسان‌ساز استفاده شود و سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) ترویج یابد. 

وی می‌افزاید: آموزه‌های اخلاقی و تربیتی زندگی و سیره حضرت فاطمه زهرا(س) در لابلای شعر فاطمی به کار برده شود، همچنین به نقد آموزه‌هایی که به غلط وارد دین شده‌اند بپردازد و نسبت به مسائل جهان اسلام در شعر فاطمی بی‌تفاوت نباشد و امروز که گروه‌های تکفیری و داعشی سعی دارند چهره خشنی از دین و ائمه اطهار(ع) ارائه دهند و اسلام را چهره خردستیز معرفی کنند، باید از همه ظرفیت‌های شعر، به‌ویژه شعر فاطمی استفاده شود.
اسماعیل امینی نیز در این زمینه معتقد است؛ در گذشته شاعران بزرگی از همین تجربه‌ها، مضمونی استخراج می‌کردند که حاوی اندیشه و بیان حکمت بود؛ به عنوان مثال، درباره افتادن برگ، از چنان تعبیر و مضمونی استفاده می‌کردند که حاوی عمق اندیشه بود، اما در حال حاضر اغلب شعرهای آئینی، به‌ویژه فاطمی سطحی بوده و بیشتر با محوریت مظلومیت آن حضرت سروده می‌شوند در حالی که آن حضرت باید به عنوان نماد ایستادگی و مقاومت در برابر ظلم معرفی شود.

البته در بحث شعر فاطمی، آفات و معضلات آن هم باید بررسی شود، شریفی در این زمینه می‌گوید: شاعر قلم به دست می‌شود و کسی هم نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد؛ از این‌رو باید فرهنگ‌سازی شود و شاعران جوان، خوب سرودن و سُخته سرودن شعر را آموزش ببینند و بُعد معرفتی و شناختی شعر را مورد توجه قرار دهند و این موضوع را در بررسی و داوری آثار جشنواره‌ها و کنگره‌ها لحاظ کنند که این موضوع کمتر دیده می‌شود و همین است که با وجود برگزاری جشنواره‌های مختلف در حوزه شعر باز هم شاهد شعرهای نازل از برخی شاعران هستیم.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که ساحت شعر آيينی به‌ویژه فاطمی این گونه نیست که شاعر هر چه دلش می‌خواهد بسراید و آن را هم نشر دهد. شعر فاطمی باید همراه با مضمون‌یابی باشد و شاعر فقط به تصویرپردازی و صنعت‌گری نپردازد، مهم مفهومی است که با زبان شعر و ادبیات فارسی انتقال می‌یابد. همچنین شاعر باید صادق، متخلق به اخلاق اسلامي و ادب قرآني باشد و در دايره آموزه‌هاي مبتني بر دين و برگرفته از قرآن حركت كند تا بتوانند سیمایی زلال از زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) ارائه دهد.

زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) بیش از آنکه مظلومیت آن حضرت برجسته باشد، نکات، اخلاقی، تربیتی، سبک زندگی، ولایت‌پذیری، ایستادگی و مقاومت در برابر ظلم و ... پررنگ بوده است و شاعران نیز باید همین موضوع را مورد توجه قرار دهند و به نظر می‌رسد جامعه ما هم نیازمند آن است تا با تمسک به این سیره زندگی فردی و اجتماعی خود را سامان دهد و گره از کار خود بگشاید.

حسن ختام این گزارش شعری از حمیدرضا برقعی درباره حضرت فاطمه(س) است، در ادامه این شعر از نظر می‌گذرد؛

«گل‌های عالم را معطر کرده بویت

ای آن که می‌گردد زمین در جست و جویت

یادش بخیر آن روزها ریحان به ریحان

می‌چید پیغمبر بهشت از رنگ و بویت

سیاره‌ها را در نخی می‌چیدی آرام

می‌ساختی تسبیحی از خاک عمویت

برداشتند از سفره‌ات نان، مردم شهر

جرعه به جرعه آب خوردند از سبویت

درهای رحمت باز می‌شد با دعایت

دردا که می‌بستند، درها را به رویت

تاریخ می‌داند فدک تنها بهانه است

وقتی بهشت آذین شده در آرزویت

وقتی منزه گشته خاک از سجده‌هایت

وقتی مطهر می‌شود آب از وضویت

چادر حمایل می‌کنی از حق بگویی

حتی اگر یک شهر باشد روبرویت

برخواستی با آن صفت‌های جلالی»