در نشست علمی تخریج حدیث عنوان شد:
کارکرد دانش تخریج در کاهش آسیب هایی که طی تاریخ به احادیث وارد شده
گروه حوزه‌های علمیه: نشست علمی تخریج حدیث امروز دهم اردیبهشت ماه در مدرسه عالی امام خمینی برگزار و ضمن برشمردن فواید این علم بر لزوم جدی‌تر گرفتن این دانش و اهتمام بیشتر حوزه علمیه به آن تاکید شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین عباس محمودی، حدیث‌پژوه و استاد حوزه علمیه امروز دهم اردیبهشت ماه در این نشست گفت: روایتی داریم که «حدیث تدری خیر من الف حدیث تروی» که شیخ صدوق این روایت را نقل کرده است و مراد از آن این است که اگر انسان یک حدیث را خوب بفهمد و درک و درایت کند از هزار حدیث که فقط آن را نقل کند برتر و بالاتر خواهد بود.
وی با طرح این پرسش که هدف از خلقت انسان این است که به بالاترین درجه انسانیت برسد افزود: خداوند برای رسیدن بشر به این مقامات، کتب آسمانی، معصومان و عقل را به عنوان سه وسیله برای طی کردن این راه بیان فرموده و تعبیه کرده است.
محمودی با بیان اینکه قول و فعل و تقریر معصوم، سنت است که متاسفانه این سنت امروز در اختیار ما نیست گفت: لذا باید راهی برای این مسئله بیابیم چون حدیث، روایتگر و گزارش حاکی از سنت یعنی حکایت‌گر قول و فعل و تقریر معصوم است و نه خود قول و فعل و تقریر ایشان.
وی با بیان اینکه متاسفانه احادیث در طول تاریخ دچار آسیب شدند و البته برخی آسیب‌ها در مرحله صدور؛ برخی در فهم حدیث و برخی نیز در مراتب دیگر ایجاد شد تصریح کرد: امروز سه راه برای تعامل ما با حدیث وجود دارد؛ یکی اینکه به طور کلی حدیث را کنار بگذاریم که در واقع ایجاد خلل و بستن راه رشد بر روی خود است؛ راه دوم رجوع به هر نوع حدیث و استفاده از آن با همین وضعی است که بوده که این راه هم درست نیست لذا راهکار معقول، استفاده از حدیث با رفع آسیب‌های آن است که کارآیی دانش تخریج در اینجا نمایان می‌شود.
این محقق و مدرس حدیث حوزه اظهار کرد: سند به تنهایی نمی‌تواند راهکار متقن و اساسی برای اثبات حجیت احادیث باشد همچنین متن نیز نمی‌تواند راهکار باشد زیرا فرمایشات ائمه درست است ولی آیا هر حرفی از معصوم(ع) صادر شده است همچنین منبع نیز نمی تواند برای ما به تنهایی کافی باشد زیرا مثلا در کتاب کافی با اینکه منبع معتبری است همه روایات آن معتبر نیست بنابراین باید راهی بیابیم که همه این ابزارها و راه‌ها را در پی داشته باشد که دانش تخریج متولی این مسئله است.
محمودی با اشاره به تعاریف تخریج تصریح کرد: دانش تخریج راه‌ها و طرقی است که می‌توان به طرق و منابع متعدد، اسناد مختلف، مضامین و متون مشابه احادیث و ... دست یافت از این رو اهمیت زیادی دارد.
وی با بیان اینکه معنای لغوی تخریج، خارج شدن و آشکار شدن و ضد معنای دخول است گفت: در اصطلاح نیز چهار تعریف برای تخریج از سوی علمای اهل سنت بیان شده و در شیعه نیز تعریفی مستقل از اهل سنت نیافته‌ایم.
وی ادامه داد: برخی گفته‌اند تخریج به معنای نقل حدیث است با ذکر روایانی که روایت از طریق آنان به ناقل اصلی رسیده است؛ برخی آن را مترادف با کتاب مستخرج گرفته‌اند و تعریف دیگر نیز استخراج حدیث از لابلای کتب حدیثی است چه با سند و چه بدون سند همچنین دلالت و راهنمایی، معروف‌ترین معنا برای تخریج است.
این مدرس حوزه اظهار کرد: تخریج یعنی خارج کردن طرق، متون، منابع و موضوعات حدیث و دانش تخریج راه‌هایی است که این مسیر را برای ما هموار می کند.
وی با بیان اینکه می توان برای تعریف تخریج توسعه قائل شد افزود: مزی از بزرگترین محدثان اهل سنت کتاب تخریجی خود را براساس متن تخریج کرده است و برخی دیگر نیز براساس موضوع، تخریج و مرتب کرده‌اند بنابراین به نظر می‌رسد یک تعریف جامع‌تر و کامل‌تری از آنچه تاکنون ارایه شده می‌توانیم ارایه بدهیم و اگر این استدلالات را قویتر بیان کنیم در بهره‌گیری از احادیث موثر خواهد بود.
محمودی با بیان اینکه علمای شیعه اگر چه کتاب مستقل تخریجی ننوشته‌اند ولی از آن استفاده کرده‌اند عنوان کرد: در اعتبارسنجی روایات تاکنون به یک جنبه کار توجه شده است؛ در صورتی که اگر بخواهیم اعتبار حقیقی یک حدیث را بیان کنیم هم باید نقاط قوت آن و هم نقاط ضعف روایت را ذکر کنیم.
این مدرس حوزه با اشاره به فواید تخریج حدیث تصریح کرد: به کمک تخریج می‌توان برخی روایات مرسل را مسند کرد؛ زیرا گاهی روایاتی در منابعی مانند کافی اشکالاتی دارد ولی در کتب صدوق با آن که متاخر است اشکال رفع شده است زیرا ممکن است نسخه ای در نزد صدوق بوده که در نزد کلینی نبوده است.
وی ادامه داد: یکی از فواید دانش تخریج کم شدن واسطه‌های سند است؛ زیرا گاهی می بینیم که حدیثی با شش واسطه نقل شده و حدیث دیگری در کتاب دیگری با چهار واسطه که طبیعتا حدیثی که واسطه کمتر دارد سند عالی‌تری نیز دارد و دانش تخریج نیز می تواند در عالی کردن اسناد به ما کمک دهد.
وی افزود: از دیگر فواید تخریج این است که می‌توان مشکل روایاتی را که اهل سنت از صحابه نقل کرده و آن را معادل روایت معصوم(ع) می دانند حل کنیم یعنی روایاتی را که می توانیم به نفع خودمان مورد استفاده قرار دهیم مشکل سندی آن حل می شود زیرا ما این مسئله را قبول نداریم که صحابه روایتشان مانند پیامبر(ص) است و تنها کلام معصوم را حجت می دانیم.
محمودی با بیان اینکه حل برخی تناقضات روایی با تاریخی از دیگر فواید دانش تخریج است و حتی می تواند از برخی احادیث رفع جعل و وضع کند اظهار کرد: به نظر برخی بزرگان تخریج حتی باید در کتب موضوعه اهل سنت نیز انجام شود زیرا عمدتا روایات فضایل را جزء روایات مجعول و موضوعه آورده‌اند و ما با دانش تخریج می توانیم از آن به سود خود بهره بگیریم.
محمودی در مورد تفاوت زیاد میان محتوای دو روایت از معصومین(ع) که به تناقض می‌انجامد تصریح کرد: این تناقض برای آن است که برخی روایات قضایای خارجی هستند و به مناسبتی خاص و برای شخصی خاص بیان شده نه اینکه دستوری عام تا قیامت باشد.
وی افزود: گاهی نیز تصحیف سبب ایجاد تناقض میان دو روایت است همچنین تقطیع نیز باعث کج فهمی‌ها شده است؛ مثلا روایت است که «اول من کاتب لقمان حکیم» ولی در جاهای دیگر آمده است که قبل از لقمان نیز کتابت وجود داشته است که علت اصلی این تناقض، تقطیع است.
محمودی عنوان کرد: یا در جایی داریم که پیامبر در مورد سعد دعا کرده ولی امام علی او را مذمت کرده است که وقتی بررسی می کنیم می‌بینیم قضایای خارجیه در کار بوده و نه اینکه قضیه واقعی و در مورد خاصی به کار رفته باشد.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، حدیث‌پژوه حوزه علمیه و عضو انجمن علوم حدیث حوزه نیز در سخنانی گفت: تخریج یعنی استخراج احادیث از مصادر اصلی آن که در اهل سنت ارزیابی را هم به آن اضافه کرده‌اند .
وی با اشاره به سخنان ارایه دهنده این نشست ادامه داد: ارایه‌دهنده بحث موضوعات را هم جزء تعریف تخریج می‌گیرند که بنده با آن اختلاف نظر دارم زیرا ایشان توسعه بالایی قایل شده مگر اینکه اصطلاح جدیدی وضع کرده باشند.
بهرامی با اشاره به پیشینه تخریج عنوان کرد: چه در شیعه و چه در اهل سنت تخریج به دو شکل دنبال می‌شود؛ تخریج در عمل که آیا محدثان این کار را انجام داده‌اند یا نه و دیگری تخریج در مباحث نظری است؛ یعنی اینکه عملا و در نظر تخریج را انجام داده باشند که این دو موضوع رخ داده است.
وی افزود: عمل تخریج از دیرهنگام میان شیعه و اهل سنت وجود داشته است البته اگرچه شیعه در عمل به تخریج پرداخته ولی در مباحث نظری کمتر کار کرده است و با اینکه طلاب در حوزه نیز واحدهای زیادی در درایه خوانده‌اند و کار تخریج را در درایه داریم ولی واژه تخریج در آن نبوده که خوب است اضافه شود.
وی افزود: اگر تخریج درستی صورت بگیرد حتی از کتب لغت اهل سنت که برای معنای آن به روایات و کلام معصومین(ع) مراجعه کرده اند بهره ببریم در این صورت کاربرد این دانش بیشتر محسوس خواهد شد.
بهرامی در مورد روش‌های تخریج نیز با بیان اینکه در کتب تخریج روش‌هایی بیان شده است عنوان کرد: امروز بهترین راه جست و جوی نقل های مختلف حدیث بررسی براساس مشابهات لفظی است.
این محقق تصریح کرد: برخی مواقع حدیث کاملا نقل به معناشده ولی با الفاظ کاملا متفاوت رخ داده است که در اهل سنت این مسئله زیاد است ولی در شیعه کمتر رخ داده است از این رو گاهی یک روایت با 12 لفظ در کتب اهل سنت نقل شده است ولی چون در شیعه به فاصله کمی از دوره معصوم، مکتوب شده اختلاف کمتر به چشم می خورد.
وی تاکید کرد: تشکیل پرونده حدیث به عنوان یکی از فواید تخریج در فهم حدیث بسیار موثر است زیرا با یک نگاه می‌توانیم به مجموعه ویژگی‌های سندی و متنی آن پی ببریم.
بهرامی با بیان اینکه مبانی نظری و روش شیوه تعامل با حدیث در دوره کنونی در حال تدوین است گفت: بزرگان گذشته تعامل با حدیث داشته‌اند ولی مباحث نظری آن را بیان نکرده‌اند لذا این کار امروز بر دوش حوزه‌های علمیه است.
بهرامی اظهار کرد: براساس موارد تخریج شده می توانیم اسناد و متن احادیث را بازسازی کنیم و برای تمامی این موارد نیازمند دانش تخریج هستیم.
