اقتصاد در قرآن/ امیر خادم‌علیزاده تشریح کرد:
قرآن و رد منطق رباخواران/ رباخواری منشأ جنگ‌های طبقاتی است
گروه اقتصاد: عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی اظهار کرد: رباخواری، منشأ دشمنی‌ها و جنگ‌های طبقاتی است و رباخوار با ثروتی که در دست دارد، حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع می‌کند و گاه بدین طریق زندگی آنها را از بین می‌برد اما تجارت صحیح اینگونه نیست.
حجت‌الاسلام و المسلمین «امیر خادم‌علیزاده»، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به بیان برخی دلایل قرآن کریم در رد منطق رباخواران پرداخت و اظهار کرد: آیه شریفه 275 سوره مبارکه بقره، بخشی از منطق رباخواران را مورد بحث قرار داده و فرموده است: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ؛ كسانى كه ربا مىخورند، (از گور) برنمى‌خيزند مگر مانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفته سرش كرده است. اين بدان سبب است كه آنان گفتند: (داد و ستد صرفاً مانند رباست) و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است. پس هر كسی اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد و (از رباخوارى) باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و كارش به خدا واگذار مى شود، و كسانى كه (به رباخوارى) باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود».
وی ادامه داد: خداوند متعال در این آیه بیان کرده که رباخواران معتقدند بیع هم مانند رباست یعنی خرید و فروش و ربا یکی هستند اما قرآن با رد منطق آنها می‌گوید چگونه ممکن است این دو مورد یکسان باشند؛ حال آنکه خداوند بیع را حلال و ربا را حرام کرده است.
خادم علیزاده اظهار کرد: این نکته بسیار مهم است که تفاوت ذاتی و ماهوی بین انجام معاملات در چارچوب عقود شرعی که در نتیجه آن به نسبت مشارکت یا نسبت از قبل تعیین شد، هر دو طرف منتفع می‌شوند و بین ربا وجود دارد که بدون فرآیند کار و عملی است که دو نفر با هم قراردادی امضاء می‌کنند و به آن وفادار می‌مانند تا پیش از انجام فرآیند بازرگانی، تولید و توزیع، سود را بین طرفین تقسیم کنند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد: بنابراین چنین تفاوتی، دلیل و فلسفه‌ای داشته که قرآن به طور کلی به آن پرداخته اما می‌توانیم این موضوع را در چند بخش توضیح دهیم. در خرید و فروش معمولی، هر دو طرف به طور یکسان در معرض سود و زیان هستند اما در معاملات ربوی، رباخوار هیچ زیانی نمی‌کند بلکه زیان احتمالی بر دوش طرف مقابل سنگینی خواهد کرد، اما در خرید و فروش و معامله صحیح شرعی، سود و زیان بین هر دو طرف تقسیم شده است.
خادم علیزاده اظهار کرد: حال در معامله‌ای که با بانک داریم، بانک ممکن است زیان ما را بیمه کند و این امر هچ اشکالی ندارد و این بیمه در همه امور از جمله در رانندگی وجود دارد. نکته دیگر این است که در تجارت و تولید، دو طرف در راستای تولید گام برمی‌دارند در حالی که رباخوار سودی به حال تولید ندارد و پولی می‌دهد و می‌گوید در آخر چنین مبلغی را به من پرداخت کنید و این منطق رباخواری است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: نکته سوم این است که با گسترش و شیوع رباخواری، سرمایه‌های جامعه و نقدینگی در مسیر ناسالم قرار می‌گیرد که آثار اقتصادی و فرهنگی در پی دارد و پایه‌های اقتصاد متضرر می‌شود؛ در حالی‌که تجارت صحیح منجر به گردش سالم سرمایه می‌شود.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با بیان اینکه رباخواری، منشأ جنگ و فاصله طبقاتی است اظهار کرد: نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که رباخواری، منشأ دشمنی‌ها و جنگ‌های طبقاتی است اما تجارت صحیح اینگونه نیست. آیه بعد سوره بقره در مقایسه بین ربا و انفاق در راه خدا می‌فرماید: « يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ؛ خدا از (بركت) ربا مى‌كاهد و بر صدقات مىافزايد و خداوند هيچ ناسپاس گناهكارى را دوست نمى‌دارد» (البقره/ 256). خداوند متعال در اینجا می‌فرماید خداوند ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد. نکته ظریفی که زبان قرآن در اینجا دارد این است که زیادی آن نیست که شما از طریق رباخواری به دست می‌آورید بلکه زیادی از طریق صدقات باید حاصل شود و خداوند واژه « وَيُرْبِي» را برای صدقات به کار برده است.
وی یادآور شد: «محق» به معنای نابودی تدریجی و ربا به معنای افزایش تدریجی است. از آنجا که رباخوار با ثروتی که در دست دارد، حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع می‌کند و گاه بدین طریق زندگی آنها را از بین می‌برد، آنها به تدریج تشنه خون رباخوار می‌شوند و بدین ترتیب جان و مال او هم در معرض خطر قرار می‌گیرد و این مسئله توسط مفسران قرآن تصریح شده است.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به دیدگاه قرآن درباره ایمان‌آورندگان عنوان کرد: قرآن کریم در آیه بعد سوره بقره، سخن از گروه با ایمانی به میان می‌آورد که درست نقطه مقابل گروه رباخواران هستند. خداوند متعال درباره آنها فرموده است: « إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده و نماز بر پا داشته و زكات داده اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مى شوند» (البقره/ 277) این گروه کسانی هستند که ایمان آورده‌اند، زکات پرداخته کرده و عمل صالح انجام داده‌اند و جالب است که این آیه، هم با ایمان به خدا شروع شده و هم به ایمان ختم شده است تا تأکیدی بر این نکته باشد که رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد.
وی یادآور شد: بنابراین وقتی ایمان برای آنها ایجاد می‌شود که تقوا پیشه کنند و باقی‌مانده ربا یعنی مطالباتی که در این زمینه دارند را رها سازند. قرآن کریم می‌فرماید اگر می‌خواهید ایمان داشته باشید، دیگر به قراردادهای ربوی خود وفادار نباشید و ربا را به ربادهنده ببخشید و از آن لحظه، توبه کرده و ایمان بیاورید.
خادم علیزاده اظهار کرد: در آخرین آیه از مجموعه این آیات، لحن سخن قرآن تغییر پیدا کرده و پس از اندرزهایی که در آیات پیشین گذشت، با شدت با رباخواران برخورد می‌کند و هشدار می‌دهد اگر به کار خودتان ادامه دهید، پیامبر اسلام(ص) ناچار است با توسل به جنگ، در برابر شما بایستد و این همان جنگی است که طبق آیه 9 سوره حجرات انجام می‌گیرد که فرموده است: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛ و اگر دو طايفه از مؤمنان با هم بجنگند ميان آن دو را اصلاح دهيد و اگر باز يكى از آن دو بر ديگرى تعدى كرد با آن [طايفهاى] كه تعدى مىكند بجنگيد تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر باز گشت ميان آنها را دادگرانه سازش دهيد و عدالت كنيد كه خدا دادگران را دوست مى‌دارد».
وی افزود: نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که در بیع، خرید و فروش، معاملات و سرمایه‌گذاری‌های شرعی همانند مضاربه که به یک تاجر یا بانک، مقداری سرمایه نقدی یعنی پول یا ارز می‌دهیم، در اینجا در فرآیند یک معامله اقتصادی شرکت کرده‌ایم و هر یک از نهاده نیروی کار از جمله مهندس، کارگر، پزشک یا غیره در مضاربه، پس از انجام یک معامله اقتصادی، سهم سود عادلانه خود را براساس قرارداد می‌برند و افراد در سود یا زیان احتمالی شریک هستند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: باید توجه داشت که به لحاظ اقتصادی، در ربا و نزول دادن و گرفتن، علاوه بر آثار روحی همانند قساوت قلب و دشمنی رباخوار و ربادهنده و سایر آثار اجتماعی، ممکن است دست‌کم به یک نفر ظلم شود یا به بیان ساده تر، اگر کسی به دیگری مبلغی را قرض ربوی بدهد و از اول شرط کند که مثلا 25 درصد بهره سالیانه بگیرد، چه بسا ربادهنده با 50 درصد سود برسد.
وی ادامه داد: اگر دو نفر با هم شرط نمی‌کردند و در قاب عقود شرعی و با فرض اینکه کارشناسانی بر انجام این مضاربه جمعی نظارت می‌کنند، حسابدار آگاه و امین می‌گوید که سود 50 درصد شده است و در این صورت چرا باید از قبل، 10 یا 20 درصد را تعیین کنیم.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به وضعیت بانکداری اسلامی در اروپا اظهار کرد: اکنون در مدل بانکداری در اروپا، مدل‌هایی هستند که در سود و زیان شریک هستند و در آخر سال، سود را مشخص می‌کنند و بنابراین نرخ سود در بانکداری اسلامی در بسیاری از کشورهای دنیا، بسیار بیشتر از سایر کشورهاست، به این دلیل که به درستی اجرایی می‌شود و کارشناسانی ناظر هستند.
خادم علیزاده ادامه داد: افرادی هم که پول یا سرمایه نقدی خود را به آن نظام بانکی می‌دهند که گروه و هیئتی امین در آن نظارت می‌کنند، گاه 25 و 30 درصد سود نصیب آنها می‌شود و این امر، انگیزه زیادی به نظام بانکداری اسلامی یا تأمین مالی در دنیا ایجاد کرده است و ما باید در کشور خودمان در اصلاح نظام بانکی که در حال انجام است به همین سمت حرکت کنیم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان گفت: بنابراین بهره از قبل تعیین شده یا شرط زیادت، به فرموده قرآن کریم، حرام است و در غیر این صورت جنگ با خداست، اما سودی که پس از انجام یک معامله و در قالب یک عقد شرعی به دست می‌آید حلال است. البته در اینجا بحث عقود مشارکتی و عقود مبادله‌ای هم مطرح است.
وی ادامه داد: خداوند متعال در این آیه بیان کرده که رباخواران معتقدند بیع هم مانند رباست یعنی خرید و فروش و ربا یکی هستند اما قرآن با رد منطق آنها می‌گوید چگونه ممکن است این دو مورد یکسان باشند؛ حال آنکه خداوند بیع را حلال و ربا را حرام کرده است.
خادم علیزاده اظهار کرد: این نکته بسیار مهم است که تفاوت ذاتی و ماهوی بین انجام معاملات در چارچوب عقود شرعی که در نتیجه آن به نسبت مشارکت یا نسبت از قبل تعیین شد، هر دو طرف منتفع می‌شوند و بین ربا وجود دارد که بدون فرآیند کار و عملی است که دو نفر با هم قراردادی امضاء می‌کنند و به آن وفادار می‌مانند تا پیش از انجام فرآیند بازرگانی، تولید و توزیع، سود را بین طرفین تقسیم کنند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد: بنابراین چنین تفاوتی، دلیل و فلسفه‌ای داشته که قرآن به طور کلی به آن پرداخته اما می‌توانیم این موضوع را در چند بخش توضیح دهیم. در خرید و فروش معمولی، هر دو طرف به طور یکسان در معرض سود و زیان هستند اما در معاملات ربوی، رباخوار هیچ زیانی نمی‌کند بلکه زیان احتمالی بر دوش طرف مقابل سنگینی خواهد کرد، اما در خرید و فروش و معامله صحیح شرعی، سود و زیان بین هر دو طرف تقسیم شده است.
خادم علیزاده اظهار کرد: حال در معامله‌ای که با بانک داریم، بانک ممکن است زیان ما را بیمه کند و این امر هچ اشکالی ندارد و این بیمه در همه امور از جمله در رانندگی وجود دارد. نکته دیگر این است که در تجارت و تولید، دو طرف در راستای تولید گام برمی‌دارند در حالی که رباخوار سودی به حال تولید ندارد و پولی می‌دهد و می‌گوید در آخر چنین مبلغی را به من پرداخت کنید و این منطق رباخواری است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: نکته سوم این است که با گسترش و شیوع رباخواری، سرمایه‌های جامعه و نقدینگی در مسیر ناسالم قرار می‌گیرد که آثار اقتصادی و فرهنگی در پی دارد و پایه‌های اقتصاد متضرر می‌شود؛ در حالی‌که تجارت صحیح منجر به گردش سالم سرمایه می‌شود.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با بیان اینکه رباخواری، منشأ جنگ و فاصله طبقاتی است اظهار کرد: نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که رباخواری، منشأ دشمنی‌ها و جنگ‌های طبقاتی است اما تجارت صحیح اینگونه نیست. آیه بعد سوره بقره در مقایسه بین ربا و انفاق در راه خدا می‌فرماید: « يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ؛ خدا از (بركت) ربا مى‌كاهد و بر صدقات مىافزايد و خداوند هيچ ناسپاس گناهكارى را دوست نمى‌دارد» (البقره/ 256). خداوند متعال در اینجا می‌فرماید خداوند ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد. نکته ظریفی که زبان قرآن در اینجا دارد این است که زیادی آن نیست که شما از طریق رباخواری به دست می‌آورید بلکه زیادی از طریق صدقات باید حاصل شود و خداوند واژه « وَيُرْبِي» را برای صدقات به کار برده است.
وی یادآور شد: «محق» به معنای نابودی تدریجی و ربا به معنای افزایش تدریجی است. از آنجا که رباخوار با ثروتی که در دست دارد، حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع می‌کند و گاه بدین طریق زندگی آنها را از بین می‌برد، آنها به تدریج تشنه خون رباخوار می‌شوند و بدین ترتیب جان و مال او هم در معرض خطر قرار می‌گیرد و این مسئله توسط مفسران قرآن تصریح شده است.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به دیدگاه قرآن درباره ایمان‌آورندگان عنوان کرد: قرآن کریم در آیه بعد سوره بقره، سخن از گروه با ایمانی به میان می‌آورد که درست نقطه مقابل گروه رباخواران هستند. خداوند متعال درباره آنها فرموده است: « إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده و نماز بر پا داشته و زكات داده اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مى شوند» (البقره/ 277) این گروه کسانی هستند که ایمان آورده‌اند، زکات پرداخته کرده و عمل صالح انجام داده‌اند و جالب است که این آیه، هم با ایمان به خدا شروع شده و هم به ایمان ختم شده است تا تأکیدی بر این نکته باشد که رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد.
وی یادآور شد: بنابراین وقتی ایمان برای آنها ایجاد می‌شود که تقوا پیشه کنند و باقی‌مانده ربا یعنی مطالباتی که در این زمینه دارند را رها سازند. قرآن کریم می‌فرماید اگر می‌خواهید ایمان داشته باشید، دیگر به قراردادهای ربوی خود وفادار نباشید و ربا را به ربادهنده ببخشید و از آن لحظه، توبه کرده و ایمان بیاورید.
خادم علیزاده اظهار کرد: در آخرین آیه از مجموعه این آیات، لحن سخن قرآن تغییر پیدا کرده و پس از اندرزهایی که در آیات پیشین گذشت، با شدت با رباخواران برخورد می‌کند و هشدار می‌دهد اگر به کار خودتان ادامه دهید، پیامبر اسلام(ص) ناچار است با توسل به جنگ، در برابر شما بایستد و این همان جنگی است که طبق آیه 9 سوره حجرات انجام می‌گیرد که فرموده است: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛ و اگر دو طايفه از مؤمنان با هم بجنگند ميان آن دو را اصلاح دهيد و اگر باز يكى از آن دو بر ديگرى تعدى كرد با آن [طايفهاى] كه تعدى مىكند بجنگيد تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر باز گشت ميان آنها را دادگرانه سازش دهيد و عدالت كنيد كه خدا دادگران را دوست مى‌دارد».
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: باید توجه داشت که به لحاظ اقتصادی، در ربا و نزول دادن و گرفتن، علاوه بر آثار روحی همانند قساوت قلب و دشمنی رباخوار و ربادهنده و سایر آثار اجتماعی، ممکن است دست‌کم به یک نفر ظلم شود یا به بیان ساده تر، اگر کسی به دیگری مبلغی را قرض ربوی بدهد و از اول شرط کند که مثلا 25 درصد بهره سالیانه بگیرد، چه بسا ربادهنده با 50 درصد سود برسد.
وی ادامه داد: اگر دو نفر با هم شرط نمی‌کردند و در قاب عقود شرعی و با فرض اینکه کارشناسانی بر انجام این مضاربه جمعی نظارت می‌کنند، حسابدار آگاه و امین می‌گوید که سود 50 درصد شده است و در این صورت چرا باید از قبل، 10 یا 20 درصد را تعیین کنیم.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به وضعیت بانکداری اسلامی در اروپا اظهار کرد: اکنون در مدل بانکداری در اروپا، مدل‌هایی هستند که در سود و زیان شریک هستند و در آخر سال، سود را مشخص می‌کنند و بنابراین نرخ سود در بانکداری اسلامی در بسیاری از کشورهای دنیا، بسیار بیشتر از سایر کشورهاست، به این دلیل که به درستی اجرایی می‌شود و کارشناسانی ناظر هستند.
خادم علیزاده ادامه داد: افرادی هم که پول یا سرمایه نقدی خود را به آن نظام بانکی می‌دهند که گروه و هیئتی امین در آن نظارت می‌کنند، گاه 25 و 30 درصد سود نصیب آنها می‌شود و این امر، انگیزه زیادی به نظام بانکداری اسلامی یا تأمین مالی در دنیا ایجاد کرده است و ما باید در کشور خودمان در اصلاح نظام بانکی که در حال انجام است به همین سمت حرکت کنیم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان گفت: بنابراین بهره از قبل تعیین شده یا شرط زیادت، به فرموده قرآن کریم، حرام است و در غیر این صورت جنگ با خداست، اما سودی که پس از انجام یک معامله و در قالب یک عقد شرعی به دست می‌آید حلال است. البته در اینجا بحث عقود مشارکتی و عقود مبادله‌ای هم مطرح است.
