هدف از بعثت انبیاء تحقق عدالت اجتماعی است / معنای عدالت الهی

به گزارش ایکنا، آیت‌الله احمد بهشتی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، شامگاه چهارشنبه، 15 بهمن‌ماه، در نشست علمی «عقلانیت دینی؛ گران‌بهاترین یادگار شهید مطهری» از مجموعه نشست‌های همایش بین‌المللی بازاندیشی آرای شهید مطهری در مواجهه با مسائل روز که به صورت وبینار برگزار شد، با اشاره به نزاع‌های تاریخی در میان مشرب‌های مختلف فکری از جمله معتزله و اشاعره، گفت: معمولاً افرادی که در دو جبهه قرار می‌گیرند، طوری رفتار می‌کنند که یک طرف طرفدار شرع و سنت پیامبر و دیگری مخالف آن هستند در حالی که معتزله و اشاعره هر دو معتقد به سنت بودند.

وی با طرح این سؤال که آیا فعل خداوند معلل به غرض هست یا نیست؟ افزود: این سؤالی است که اشاعره و اعتزالی‌ها پاسخ متفاوتی به آن داده‌اند، ما انسان‌ها هیچ فعلی را بدون غرض انجام نمی‌دهیم حتی افعال لغو و عبث و بیهوده، هم هدفی دارد منتهی هدفش عقلانی نیست و شیطانی و نفسانی و شهوانی است.

بهشتی بیان کرد: اشعریون فعل خدا را معلل به غرض نمی‌دانند؛ لذا خدا را حکیم به معنایی که ما می‌گوییم نمی‌دانند در حالی که خداوند خیر مطلق است و فعل او هم خیر مطلق است. عدلیه برخلاف اشعریون می‌گوید که فعل خدا معلل به غرض است و اگر فعل معلل به غرض عقلانی باشد حکیمانه است؛ بنابراین خداوند انبیاء و ائمه(ع) را هم بر مبنای علت و حکمتی فرستاده است.

وی در توضیح غرض و هدف بعثت انبیاء، اضافه کرد: پیامبران در میان مردم مبعوث شدند تا وحی و حکمت را تعلیم دهند در آیات متعدد از جمله آیه 129 بقره فرموده است: «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ». البته اشاعره می‌گویند که اگر فعل خدا معلل به غرض باشد با توحید و قدرت مطلقه او سازگار نیست.

عضو سابق مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: البته این حرف اشعریون درست نیست و معلل بودن به غرض باعث تنزل مقام الهی نمی‌شود؛ زیرا غرض در مورد خدا عین ذات است و نه زائد بر ذات. اگر زائد بر ذات باشد تابع است و با توحید نمی‌سازد. متکلمین در این مسئله گفته‌اند که اگر خداوند فعلی را انجام می‌دهد نفعش برای خود او نیست و برای بندگان است، ولی به نظر ما این تحلیل، مشکل را حل نمی‌کند، ولی اگر بگوییم مبدا و غایت ذات و غرض هم جزء ذات است، مشکلی پیش نخواهد آمد.

استاد دانشگاه قم با اشاره به بحث عدل در منظر مکاتب مختلف کلامی، اظهار کرد: برگشت مسئله عدالت هم به حکمت است؛ وقتی خدا حکیم است عادل است و ظلم مخالف غرض عدل است، لذا خداوند چون کار غیر حکیمانه انجام نمی‌دهد مرتکب ظلم هم نمی‌شود.

وی افزود: البته عدل به معنای اجتماعی، سیاسی و اخلاقی به این معناست که انسان به حق دیگران تجاوز نکند و اگر تجاوز کند ظلم کرده است و اگر حقوق دیگران را رعایت کند، عدل است؛ عدل به این معنا درباره خدا صدق نمی‌کند و به تعبیر شهیدمطهری خدا نه عادل و نه ظالم است، زیرا مخلوق و بنده، مُلک و مِلک خداست و کسی حقی در برابر خدا ندارند که اگر چیزی به او اعطا نشد ظلم شده باشد. 

هدف بعثت انبیاء

استاد دانشگاه قم تصریح کرد: انسان‌ها همه عبد هستند و مخلوقات هم، همه مملوک صرف هستند بنابراین این طور نیست که اگر خدا حق کسی را داد عادل است و نداد ظالم است؛ در عین حال خداوند پیامبران را که برای ایجاد عدالت مبعوث کرد عدل به معنای اجتماعی و سیاسی، هدف نبوت آنهاست؛ خدا انبیاء را برای بسط عدالت در میان نوع بشر فرستاد.

بهشتی با بیان اینکه وقتی ایمان مردم به معاد و توحید و خدا تقویت شود عدل هم توسعه خواهد یافت، اضافه کرد: قرآن فرمود که ما میزان‌های عدل را برای روز قیامت وضع می‌کنیم؛ آیه 47 انبیاء «وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ» بر این موضوع تصریح دارد؛ آیه تأکید می‌کند ما موازین را قرار می‌دهیم تا همه به جزای اعمال نیک و بد خود برسند. در معاد با چنین عدلی روبرو هستیم. در ادامه آیه هم فرموده که «وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ»؛ یعنی اگر عمل انسان به اندازه یک دانه خردل هم باشد در روز قیامت حاضر می‌شود. بنابراین حکمت نظری مبنای معاد و حکمت عملی مبنای نبوت است.