ویژگی‌های مؤثر در افزایش بهره‌وری کارگران از نگاه ائمه معصومین(ع)
کار و تلاش مداوم و تخصص در آن، انجام فعالیت‌های نشاط‌آور، کسب روزی حلال، انجام کار مفید و ... از جمله ویژگی‌های مهم و تأثیرگذار در افزایش بهره‌وری کارگران از نگاه ائمه معصومین(ع) است.
امروز، یازدهم اردیبهشت‌ماه مصادف با «روز کار و کارگر» است. قشر زحمتکشی که پایه‌های اصلی اقتصاد کشور نیز هستند. تلاش این بخش از جامعه است که باعث می‌شود رونق کسب و کار در کشور افزایش پیدا کند و زمینه رشد و توسعه کشور نیز فراهم شود. با توجه به چنین تأثیری که قشر پرتلاش کارگری کشور دارد، ضرورت توجه بیش از پیش مسئولان به کارگران نیز بیشتر نمایان می‌شود. با این حال متأسفانه در جامعه امروزی قدر و منزلت کارگران به درستی تبیین و درک نشده است.
حفظ امنیت شغلی مهم‌ترین خواسته کارگران است، توجه به معیشت و شفاف‌سازی قراردادهای کار نیز در صدر مهم‌ترین دغدغه‌ها و خواسته‌های جامعه کارگری قرار دارد. دستمزد باید براساس نرخ تورم و هزینه معیشت خانوار تعیین شود تا هم معیشت کارگران به سطح تورم نزدیک شود و هم دستمزد، هزینه‌های زندگی آن‌ها را پوشش دهد. زمانی که کارگران دغدغه معیشت خانواده دارند، دل به‌کار نمی‌دهند و وقتی کارگر دل به‌کار ندهد، هرگز جهش تولید اتفاق نخواهد افتاد، بلکه افت تولید نیز خواهیم داشت.
اهمیت کار و کارگر چنان فراوان است که بزرگان دینی نیز به آن اشاره کرده و در روایات و احادیثی که از ائمه معصومین(ع) به یادگار مانده است، بر این مهم تأکید شده است. ائمه اطهار(ع) در سخنان گهربار خود همواره تلاش و کار بی‌وقفه کارگران و زحمتکشان جامعه برای کسب روزی حلال را از جمله راه‌های رسیدن به کمال انسانی و دستیابی به جامعه‌ای سالم و صالح دانسته‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی عبادی، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با اهمیت کار و کارگر در لسان بزرگان دین و تأثیرات فراوان این قشر بر جامعه به ویژه در دنیای امروزی، اظهار کرد: امام علی(ع) درباره متقین این‌چنین می‌فرمایند که آن‌ها در «طلب کسب و کار و در آوردن روزی حلال» هستند. این جمله نشان می‌دهد كه پرهيزکاران افرادی گوشه‌گير و بيگانه از فعاليت‌های زندگی نيستند، بلكه تلاش و كوشش برای معاش و پيشرفت جامعه اسلامی جزء برنامه‌های اصلی آن‌هاست. با اين قيد كه دنياپرستان در فكر حلال و حرام نيستند و آن‌ها پيوسته طالب حلال‌اند و اگر كاری بسيار پردرآمد باشد، ولی بوی حرام دهد از آن می‌گريزند.
وی افزود: در حديثی از پيامبر اكرم(ص) می‌خوانيم: «العبادة سبعون جزءا أفضلها طلب الحلال؛ عبادت 70 جزء دارد كه از همه برتر، به دنبال روزی حلال بودن است». خداوند متعال در قرآن مجيد می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً؛ ای رسولان الهی از غذای پاكيزه و حلال تناول كنيد و عمل صالح به جای آوريد». اين تعبير ممكن است، نشان آن باشد كه عمل صالح زاييدۀ غذای حلال و طيب است. لذا می‌توان گفت که ارزش کسب و کار حلال در آموزه‌های دینی به حدی زیاد است که رابطه مستقیم با عاقبت به خیری دارد.
ضرورت کار و تلاش
عبادی ادامه داد: حضرت امیر(ع) در موعظه‌ای می‌فرمایند: «و از كسانى مباش كه به هنگام عمل كوتاهى مى‌كنند و به هنگام درخواست و سؤال اصرار مى‌ورزند»؛ (يقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ وَ يبَالِغُ إِذَا سَأَلَ) اشاره به افراد سست و تنبلى است كه مرد ميدان عمل نيستند و هميشه دستشان به سوى اين و آن دراز است، گويى از زندگانى مستقل بيزارند و به زندگى وابسته دلخوش؛ در حالی كه تعليمات اسلام به ما مى‌گويد تا مى‌توانى روى پاى خود بايست و تا توان دارى چيزى از ديگرى درخواست نكن كه اولى باعث عزت و دومى سبب ذلت است.
وی افزود: در حديث كوتاه و پرمعنايى از امام باقر(ع) خطاب به يكى از اصحاب خاصشان مى‌خوانيم: «اگر درخواست كننده مى‌دانست در سؤال و درخواست چه (ذلت و حقارتى) وجود دارد، هيچ‌كس از ديگرى تقاضايى نمى‌كرد و اگر كسى كه دست دهنده دارد مى‌دانست در بخشش چه (افتخار و فضيلتى) وجود دارد، احدى تقاضاى ديگرى را رد نمى‌كرد»، البته منظور اين است انسان كارى را كه خود مى‌تواند انجام دهد از ديگران نخواهد و سربار ديگران نباشد.
ارزش کار مداوم و تخصص در آن
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: حضرت امیر(ع) در حکمت 403 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتِ خَذَلَتْهُ الْحِيَلُ، كسى كه به كارهاى مختلف بپردازد، نقشه‌ها و تدبيرهايش به جايى نمى‌رسد». افراد زيادى را در جامعه مى‌بينيم كه قانع به يک يا چند شغل نيستند و حتى گاهى شغل‌هاى متضاد و مختلف براى خود انتخاب مى‌كنند و با اينكه از استعداد خوبى برخوردارند و گاه ممكن است جزء نخبه‌ها و نابغه‌ها باشند، اما مى‌بينيم به موفقيت چشم‌گيرى نائل نمى‌شوند. دليل آن روشن است؛ هر كارى تدبير خاص خود را مى‌طلبد و كارهاى مختلف تدبيرهاى مختلفى را طلب مى‌كند و جمع كردن بين تدبيرهاى متضاد، كار بسيار مشكلى است.
عبادی اظهار کرد: به همين دليل افرادى را مى‌بينيم كه تمام همت خود را مصروف به يک فن مى‌كنند و توفيقات زيادى به دست مى‌آورند، ولى افرادى كه چندين فن مختلف و گاه متضاد را بر عهده مى‌گيرند، غالباً همه را ناقص مى‌گذارند و يا نتيج مهم و چشم‌گيرى به‌دست نمى‌آورند. متأسفانه در جامعه امروز ما چند شغله بودن بلای جان ما شده است، به طوری که بعضى چندين شغل براى خودشان انتخاب مى‌كنند، اما هيچ‌كدام را به‌طور صحيح نمى‌توانند انجام دهند، البته قوانینی راجع به حذف چند شغلی بودن وضع شده است ولی باید دید آیا بطور کامل به این مهم پرداخته شده است یا خیر؟
وی بیان کرد: بحث بعدی راجع به تخصص است؛ امروزه عدم تخصص یا حتی کم بودن تخصص در کارها و عدم به کارگیری افراد متخصص سبب بروز مشکلات عدیدهای در کارها شده است. متخصص شدن در کاری طبق آموزه‌های دینی نیاز به عوامل زیادی دارد که یکی از آن‌ها داشتن همّ واحد است؛ همّ واحد یعنی انسان برای انجام کاری فقط یک نگرانی داشته باشد و تمام تلاش خود را برای برطرف کردن این نگرانی بگذارد. بسیار بدیهی و پر واضح است که اگر فردی چندین نگرانی کاری و غیر کاری داشته باشد، هیچ‌گاه در کاری که به او سپرده شده است، متخصص نخواهد شد که هیچ، بلکه آن کار را ناقص نیز انجام خواهد داد.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه تصریح کرد: امروزه این معضل به وضوح در جاهایی که به این مهم یعنی داشتن «همّ واحد» توجه نشده است دیده می‌شود. برای مثال خصوصی‌سازی‌هایی که به دست غیر متخصصان انجام شده و سبب تعطیلی کارخانه‌های زیادی شده است، از همین مقوله است.
عبادی افزود: در حديثى كه مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى نقل كرده است، مى‌خوانيم كه امام صادق(ع) به يكى از ياران خاصش به نام فضيل بن يسار فرمود: «إِنَّهُ مَنْ كَانَ هَمُّهُ هَمّاً وَاحِداً كَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ وَ مَنْ كَانَ هَمُّهُ فِى كُلِّ وَادٍ لَمْ يبَالِ اللَّهُ بِأَى وَادٍ هَلَكَ؛ به يقين كسى كه يک هدف داشته باشد خداوند او را براى رسيدن به هدفش كمک مى‌كند، اما آن‌كس كه همّ او در وادى‌هاى مختلف است در هر وادى‌اى هلاک شود، خدا او را كمک نخواهد كرد».
وی گفت: امير مؤمنان على(ع) در نامه پرمحتواى مالک اشتر هنگامى كه دستورات مربوط به فرماندهى لشكر را مى‌دهد، مى‌فرمايد: «وَ أَفْضَلَ عَلَيهِمْ مِنْ جِدَتِهِ بِمَا يسَعُهُمْ وَ يسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ حَتَّى يكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِى جِهَادِ الْعَدُوِّ؛ دستور بده كه فرماندهان لشكر از امكاناتى كه در اختيار دارند به سپاهيان كمک كنند به اندازه‌اى كه نفراتى كه تحت تكفل آن‌ها هستند به خوبى اداره شوند به گونه‌اى كه همّ آن‌ها همّ واحدى باشد و آن جهاد با دشمن است». اين دستور نيز نشان مى‌دهد كه تمركز بر برنامه‌ها و فعاليت در يک بخش سبب پيروزى و موفقيت است.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: اين جمله از شيخ بهايى نيز معروف است كه مى‌گويد: «غَلَبتُ كُلَّ ذِي فُنونٍ وَ غَلَبنِى ذو فَنٍّ واحِدٍ؛ بر تمام دانشمندانى كه مثل من در علوم مختلفى كار كرده بودند، غلبه كردم اما دانشمندى كه تنها در يک علم فعاليت داشت، بر من غلبه کرد».
ارزش کار نشاط‌آور
عبادی در ادامه تأکید کرد: کار کردن با نشاط سبب تداوم در کار و در نتیجه درست انجام دادن آن خواهد بود. امام علی(ع) در گفتار حكيمانه‌ای به نكته‌اى اشاره مى‌فرمايد كه بسيارى از آن غافلند. امام(ع) مى‌فرمايد: «كار كمى كه (با نشاط) آن را ادامه دهى، اميدبخش‌تر از كار زياد و خسته كننده است». (قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أرْجى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ). «أرْجى» به معناى اميدبخش‌تر از مادۀ «رجاء» گرفته شده و به يقين، كارى كه دوام داشته باشد، هر چند كم باشد اميدبخش‌تر از كارهاى زيادى است كه مايه ملالت است و به زودى قطع مى‌شود.
وی اظهار کرد: بسيارى از افراد هنگامى كه اهميت و فوايد كارى را مى‌شنوند، خواه فوايد مادى داشته باشد يا معنوى، به آن هجوم مى‌آورند و آن را به مقدار زيادى انجام مى‌دهند و خسته و وامانده شده و در نتيجه، از آن كار سرخورده مى‌شوند و اى بسا كمتر رغبت تكرار آن را پيدا مى‌كنند؛ در حالى كه اگر كار كمتر باشد و انسان آن را با ميل و رغبت ادامه دهد، بسيار مفيدتر است. كارِ گروه اول مانند رگبارى است كه از آسمان نازل شود و سيلابى راه بيفتد و همه جا را آب فرا بگيرد و بسيارى از زراعت‌ها و خانه‌ها را ويران کند. ولى كار گروه دوم مانند باران‌هاى نرم، طولانى و مفيد است كه همه جا را آباد مى‌كند بى‌آنكه ويرانى به بار آورد.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: شاید یکی از علت‌های عقب‌افتادگی کشورهای جهان سومی در حیطه صنعت و تجارت، کم‌توجهی به این موضوع باشد. پشت سر هم کار کردن بدون داشتن استراحت در بین آن، سبب کم‌کاری و نوعی دزدی در ساعات کاری شده است. متأسفانه آمارهای ارائه شده در مورد میزان ساعات کار مفید کارکنان شاغل در بخش دولتی کشور به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ چراکه برآورد شده است که متوسط ساعت کار مفید افراد در بخش دولتی در طول یک روز فقط 22 دقیقه است که البته این موضوع نافی فعالیت‌های مثبت بسیاری از کارکنان شاغل در بخش دولتی کشور نیست اما به صورت کلی با آمارهای مناسبی در این بخش مواجه نیستیم.
عبادی ادامه داد: این پدیده علت‌های گوناگونی دارد که به نظر در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران به آن‌ها اهمیت داده نمی‌شود. یکی از این علت‌ها، نداشتن نشاط کاری است که باید ریشه‌یابی و حل و فصل شود. علت بعدی نیز عدم داشتن حقوق مکفی و در مواردی به موقع پرداخت نکردن آن است.
وی افزود: حضرت امیر(ع) در رابطه با ضرورت پرداخت مزد کارگران به عامل خود در جمع‌آوری زکات می‌فرمایند: «به يقين ما حق تو را به طور كامل خواهيم داد. تو هم بايد حق آن‌ها را به طور كامل بپردازى. اگر چنين نكنى، از كسانى خواهى بود كه در قيامت بيش از همه دشمن و شاكى دارند، بدا به حال كسى كه در پيشگاه خداوند، فقرا و مساكين و سائلان و كسانى كه از حقشان محروم شده‌اند و بدهكاران ورشكسته و در راه ماندگان (همگى) خصم و شاكى او باشند (اين گونه افراد، خائنان به بيت‌المال‌اند)».
این استاد حوزه و دانشگاه در پایان سخنان خود در این زمینه گفت: عدم پرداخت حقوق مکفی و به موقع به کارگران سبب می‌شود که کارگران دارای هم واحد نباشند و متمرکز کار خود نشوند و در نتیجه آن ساعات کاری مفید افت پیدا کرده و سبب نچرخیدن چرخه اقتصادی خواهد شد.
انتهای پیام
