چاووش‌خوانی؛ سنتی به پیشواز محرم + فیلم
در حال حاضر، چاووش‌خوانی زیارت، رونق و رواج گذشته را ندارد، ولی چاووش محرم احیا شده است و به هر مراسم پیشواز از محرم اطلاق می‌شود؛ حتی اگر هیچ نغمه‌ای از چاووشی سنتی در آن نخوانند.
چاووش‌خوانی، سنتی دیرین برای خبردار کردن است. چاووشان که جارزنان یا پیشاهنگان کاروان بودند، خبر حرکت یا بازگشت قافله، گنبد نمای زیارت و بعدها آغاز ماه عزا را با صدای بلند و اغلب در دستگاه چهارگاه، تنها یا به‌صورت جمع‌خوانی اطلاع می‌دادند. برخی دیرینگی چاووش‌خوانی را همچون بسیاری از آیین‌های دیگر، در آداب پیش از اسلام ایران و نیز سنت‌های شتربانان عرب جست‌وجو می‌کنند. روایت‌هایی نیز از پایگاه شغلی و اجتماعی چاووش‌خوانی در ادوار تاریخی موجود است.
در حال حاضر، چاووش‌خوانی زیارت، رونق و رواج گذشته را ندارد، ولی چاووش محرم احیا شده است و به هر مراسم پیشواز از محرم اطلاق می‌شود؛ حتی اگر هیچ نغمه‌ای از چاووشی سنتی در آن نخوانند.
چاووش‌خوان‌ها در طلیعه محرم در کنار سقاخوان‌ها، گاه بر بام خانه‌ها، گاه در تکایا و گاه در کوی و برزن بانگ می‌زنند و از رؤیت هلال ماه نو و رسیدن قافله حسینی به کربلا خبر می‌‌دهند:
خوش آمدی به کربلا حسین جان
در این دیار پُر بلا حسین جان
یا
چاووش حزن و غم ز بیابان کربلا
شد قاصد عزای شهیدان کربلا
چاووشی گاه با روایتگری نیز توأم است و چاووش‌خوان همراه با خوانش شعر، داستان یا واقعه‌ای را نیز بیان می‌کند. حاج سلطانعلی قاسمی، چاووش‌خوان روستای خاوه، چاووشی‌های فراوانی را حفظ است و عمدتاً آنها را با شرح داستان روایت می‌کند.
زبان حال «بشیر» در آوردن خبر شهادت شهیدان عاشورا به مدینه، یکی از مفصل‌ترین چاووشی‌هاست که با شعر، روضه و نوحه همراه است و با این بیت آغاز می‌شود:
نوای بلبلی از جانب گلزار می‌آید
که اینک کاروانی با غم بسیار می‌آید
برای چاووشی بازگشت از کربلا نیز این شعر معروف ناصرالدین شاه را می‌خواند:
خرم دلی که منبع انهار کوثر است
کوثر کجا ز دیده پر اشک بهتر است
او چاووشی‌های دیگری هم می‌خواند، مانند چاووش سوریه با این مضمون:
من غم مهر حسین با شیر از مادر گرفتم
روز اول آمدم، دستور تا آخر گرفتم
چاووشی مکه هم که روایتی تلفیقی از واقعه ذبح اسماعیل و شهادت شهید کربلاست، با این مطلع آغاز می‌شود:
دو قربانی به پا گردید اندر عالم امکان
یکی بهر خلیل و دیگری سلطان مظلومان
بدرقه و استقبال از زائر مشهدالرضا نیز با این ابیات بیان می‌شود:
ای غریبی که ز جد و پدر خویش جدایی
خفته در خاک خراسان و غریب‌الغربایی
این چاووش‌خوان برای حضرت معصومه(س)، شاهچراغ و امامزاده‌های اطراف کاشان، از جمله امامزاده آقا علی عباس و امامزاده سلطانعلی هم چاووشی می‌خواند. نوحه چاووشی حضرت سلطانعلی این‌گونه آغاز می‌شود:
السلام ای خلف حجت پنجم آیات
شمع دین حضرت سلطانعلی، ای باب نجات
حاج سلطانعلی می‌گوید: رسم چاووش‌خوانی قدیم روستا به این صورت بود که در بدرقه زوار، یک نفر پرچم به دوش در جلو حرکت می‌کرد و چاووش‌خوان به دنبال او می‌رفت. زوار هم قبل از حرکت، دو رکعت نماز در خانه یا مسجد می‌خواندند و وقتی زوار از روستا دور می‌شدند، مؤذن در همراهی ایشان در مسجد اذان می‌گفت.
یکی از پرتکرارترین شعرهای چاووشی برای زوار کربلا یا چاووشیان آغاز محرم این است:
بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا
بر دلم ترسم بماند آرزوی کربلا
در کنار اشعار فولکلور ادب عامه، از بندهای مختلف بزرگترین غم‌نامه ادب فارسی یعنی ترکیب‌بند «محتشم کاشانی» نیز مثل بسیاری از نواها و نغمه‌های عاشورایی دیگر، نوحه چاووشی نیز ساخته‌اند. در بعضی از مجالس تعزیه‌خوانی، از جمله «تعزیه متوکل عباسی»، نقش چاووش‌خوان برجسته است.
چاووش‌خوانان محرم در کاشان همان دسته‌های سقایی این شهر هستند که در آغاز هلال ماه محرم به بازار کاشان می‌آیند. پنجشنبه، ششم مردادماه جاری، یک روز مانده به محرم 1444 دو گروه سقایی ـ چاووشی ضیغم‌ها و محسنی‌ها در همراهی فراهی‌ها به تیمچه امین‌الله آمدند و چاووش و سقایی خواندند. این مراسم به انگیزه رونمایی از لوح ثبت میراث ناملموس «چاووش‌خوانی عزای ماه محرم» برپا شده بود.
خدا قوت به عباس تراب‌زاده عزیز که گرد فراموشی از آیین‌های این منطقه بر‌می‌گیرد و در ثبت و اشاعه آنها پایمردی دارد.
