رؤیای حج 30 میلیونی محقق خواهد شد؟

به گزارش ایکنا، علی‌رغم اینکه اقتصاد عربستان بیش از بخش گردشگری، بر بخش انرژی تکیه دارد، اما وابسته بودن اقتصاد این کشور به بازار نفت و نوسانات آن باعث شده که دولت آن و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، با ارائه برنامه‌های بلندپروازانه تلاش کنند که اقتصاد این کشور را از وابستگی به نفت رهایی بخشند.

حوزه گردشگری مذهبی در عربستان به دلیل وجود مقدس‌ترین زیارتگاه‌های مسلمانان بخش بزرگی از صنعت گردشگری این کشور را تشکیل می‌دهد؛ با این همه شیوع کرونا باعث شده که امسال مراسم حج با حداقل تعداد زائران برگزار شود؛ موضوعی که بیش از همه به اقتصاد عربستان، که پیش‌تر به دلیل کاهش شدید قیمت نفت متضرر شده بود، ضربه زد.

گردشگری جایگزین چاه‌ نفت

نفت منبع اصلی درآمد در اقتصاد عربستان است، ولی علاوه بر نفت، این کشور منابع طبیعی دیگری مانند طلا، نقره، آهن، مس، روی، منگنز، تنگستن، سرب، گوگرد و فسفات دارد؛ سهم کشاورزی در این کشور کم است؛ جنوب عربستان به دلیل بارش کم باران در طول سال مناسب محصولات کشاورزی مانند خرماست که باعث شده یکی از بزرگترین تولیدکنندگان خرما در جهان باشد.

در سال 2016 محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، اعلام کرد که طرح این کشور با عنوان «چشم‌انداز 2030»، با هدف کاهش وابستگی عربستان سعودی به نفت، متنوع‌سازی اقتصاد آن و توسعه بخش‌های خدمات عمومی از جمله بهداشت، آموزش، زیرساخت‌ها، تفریح و گردشگری در حال برنامه‌ریزی است؛ این موضوع باعث شد که بخش گردشگری از اهمیت ویژه‌ای برای آینده اقتصاد عربستان برخوردار باشد.

با این همه صنعت جهانگردی در عربستان هنوز به طور گسترده شامل گردشگری مذهبی می‌شود؛ هر ساله مکه میزبان بیش از سه میلیون زائر در ماه ذی‌الحجه و حدود دو میلیون در طول ماه رمضان برای عمره مفرده است؛ در سال 2017 حدود 2.4 میلیون مسلمان برای حج به مکه آمدند و براساس اداره کل آمار پادشاهی سعودی، از این تعداد حدود 1.8 میلیون نفر از خارج از عربستان سعودی بودند؛ براساس تخمین‌ کارشناسان اقتصادی و آمار دولت عربستان، حضور این زائران در طول یک هفته درآمدی در حدود 8 میلیارد دلار برای اقتصاد عربستان به همراه دارد.

مکه همچنین میزبان عمره‌گزاران است که می‌تواند در هر زمان از سال انجام شود؛ عمره مفرده در سال 2017 هشت میلیون زائر جذب و 4 میلیارد دلار دیگر برای اقتصاد عربستان سعودی درآمد ایجاد کرد و به گزارش اتاق تجارت و صنعت مکه، 25 تا 30 درصد درآمد بخش خصوصی در منطقه اطراف مکه و مدینه به حج وابسته است؛ طبق استراتژی چشم‌انداز 2030، دولت عربستان قصد دارد سالانه 30 میلیون نفر برای انجام حج عمره جذب کند.

در سال 2017 کمیته ملی املاک و مستغلات در شورای اتاق بازرگانی عربستان سعودی اعلام کرد که انتظار می‌رود حج تمتع و عمره تا سال 2023، 150 میلیارد دلار درآمد به همراه داشته باشد و صدهزار شغل دائمی دیگر در رابطه با حج ایجاد شود؛ از سوی دیگر اقتصاد حج نه تنها بر بخش خصوصی و صنعت توریسم عربستان سعودی تأثیرگذار است بلکه بخش‌های دیگری مانند حمل ونقل و ارتباطات هم از حضور زائران و ارائه خدمات به آنها بهره‌مند می‌شوند.

کرونا و نابودی درآمد حج برای عربستان

اما شیوع کرونا در جهان باعث شد که حج هم به مشابه سایر رویدادهای اجتماعی بشری تحت تأثیر قرار گیرد و در نهایت علاوه بر لغو عمره، حج تمتع هم تنها با حضور افراد مقیم در عربستان سعودی انجام شود؛ ضربه‌ای دیگر به اقتصاد عربستان سعودی بعد از کاهش شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی.

صندوق بین‌المللی پول امسال انقباض 6.8 درصدی را برای اقتصاد عربستان در نتیجه افت تاریخی قیمت نفت و سایر خسارات واردشده به دلیل شیوع کرونا پیش‌بینی کرد و حالا کاهش درآمدهای حج هم باعث شده اقتصاد عربستان بیش از پیش آسیب ببیند.

درآمد سالانه عربستان از حج تمتع و عمره 12 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود اما شیوع کرونا و محدودیت‌های عمره و حج تمتع تحقیق دست‌یابی به حتی یک‌سوم این درآمد را برای اقتصاد عربستان غیرممکن ساخته‌ است. در سال 2019 بیش از 19 میلیون زائر برای عمره و 2.5 میلیون زائر برای حج تمتع به عربستان سعودی سفر کردند. در مجموع آنها (زائران) تقریباً 12 میلیارد دلار یا 7 درصد از کل تولید ناخالص داخلی و 20 درصد از تولید ناخالص داخلی غیر‌نفتی اقتصاد عربستان را شکل دادند.

با این همه کرونا تمام پیش‌بینی‌ها در مورد دست‌یابی به این درآمد را به طور کامل از بین برد؛ تنها در شهر مکه، کرونا باعث کاهش منبع اصلی درآمد بسیاری از 1.9 میلیون ساکن مکه شد. به خصوص برای غیرسعودی‌های ساکن این شهر که بسیاری از آنها نسل دوم و سوم مهاجرانی هستند که بدون مدارک شناسایی‌اند و حداقل 45 درصد از جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند.

اما تأثیرات بلندمدت این کاهش درآمد برای عربستان سعودی چیست؟ در وهله اول می‌تواند چالشی جدی برای محمد بن سلمان و برنامه‌های وی برای کاهش وابستگی اقتصاد عربستان سعودی به نفت و درآمدهای نفتی باشد.

با وجود اینکه عربستان در زمینه‌های دیگری از گردشگری با توجه به آثار تاریخی و جذابیت‌های جغرافیایی سرمایه‌‌‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داده اما بخش گردشگری مذهبی همچنان حرف اول را در جذب گردشگر برای اقتصاد عربستان می‌زند؛ شیوع کرونا بیش از هر چیز دیگری بر برنامه‌های بن سلمان برای تغییر چهره عربستان و گام نهادن این کشور در مسیر جدید خود تأثیر گذاشته و به احتمال زیاد به عنوان ضربه‌ای برای برنامه‌های چشم‌انداز 2030 ریاض خواهد بود.

از سوی دیگر برخی از تحلیلگران معتقدند که این وضعیت ممکن است به معنای بروز مشکل برای اقتدار بن سلمان در بین سعودی‌های جوان و فعالان بخش خصوصی در اقتصاد عربستان باشد که برنامه‌های بن سلمان در تغییر فضای کشور به مذاق آنها خوش نیامده است. با توجه به جایگاه گردشگری مذهبی و حج برای رشد اقتصاد بخش خصوصی عربستان، اتفاقات امسال می‌تواند شوکی برای فعالان صنعت گردشگری و مانعی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در عربستان باشد.

گزارش از محمدحسن گودرزی