تحلیل گفتمانی خطبه فدکیه/ ۶
فلسفه و کارکرد‌های معارف دین
جامعه‌شناس و کارشناس دینی با بیان اینکه فلسفه و کارکرد‌های معارف، اعمال و احکام دین موضوعی است که حضرت فاطمه(س) آن را با اهمیت و مهم جلوه داده است، گفت: «طاعت ما» و «امامت ما» دو هویتی است که حضرت فاطمه برای اهل بیت (علیهم السلام) بکار برده است، که کارکرد اولی، انتظام بخشی و دومی انسجام بخشی در آیین یا جامعه است.
حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دینی به مناسبت ایام فاطمیه، در سلسله نوشتاری که در اختیار ایکنا قرار داده است به تحلیل گفتمان خطبه فدکیه حضرت فاطمه(س) پرداخته است.
علیرضا قبادی در ۵ قسمت گذشته از این مجموعه به موضوع «تقسیم قلمرو‌ها در خطبه فدکیه حضرت فاطمه الزهرا(س)»، «جایگاه حمد و ستایش پروردگار در دیدگاه حضرت زهرا(س)»، «یگانگی خداوند؛ مهمترین حقیقت و راز عالم هستی»، «روایتی خاص از رسالت پیامبر خاتم(ص)» و «جایگاه قرآن در دیدگاه حضرت فاطمه(س)» پرداخت و در این قسمت به موضوع «فرآیند شکل گیری اسلام و نقش اهل بیت(ع) در تثبت و استحکام آن» اشاره‌ای داشت که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
«در نوشتار قبل ترجمه قسمت آغازین متن اصلی سخنرانی حضرت فاطمه(س) تقدیم شد، در این نوشتار با کمک ابزار تحلیلی، تحلیل گفتمان، نکات برجسته، هویت‌ها، کنش‌ها، سیاست در مرزبندی خیر و شر و در نهایت نطام زبانی متن توصیف و تحلیل می‌شود.
متن حداقل به دو قلمرو فرعی، جایگاه قرآن و فلسفه وجود معارف و اعمال اسلامی قابل تفکیک است. نکات ذیل در سخنرانی حضرت فاطمه(س) برجسته است:
تعابیر خطابی بکار رفته در آغاز سخنان حضرت فاطمه(س)؛ مانند امنای الهی، حاملان دین خدا، علمداران امر و نهی خداوند، مبلغان دین پروردگار به سایر امت‌ها و... اشاره به این دارد که حضرت فاطمه(س) هم به عظمت و عزت فوق‌العاده مردم و هم به هویت معنوی و اسلامی آنان اهمیت زیادی قائل شده است.
گزاره‌هایی مانند اینکه قرآن رهبر حقی است که پیروانش را به سمت رضوان الهی می‌رساند، قرآن عهد میان خدا و شماست، به مستمعین قرآن غبطه خورده می‌شود، برهان‌های قرآن کفایت کننده است و... به اهمیت و عظمت قرآن اشاره دارد.
فلسفه و کارکرد‌های معارف، اعمال و احکام دین سومین موضوعی است که حضرت فاطمه(س) آن را با اهمیت و مهم جلوه داده است. هم مصادیق معارف و اعمال و هم کارکرد‌ها و به اصطلاح فلسفه وجودی آن‌ها در اندیشه حضرت فاطمه(س) حائز اهمیت فراوانی است. معارف و اعمال مزبور بخشی از محتوای آیین اسلامی است؛ بنابراین برداشت درست از معارف، تطبیق معارف و اعمال با کارکرد‌های بر شمرده شده و التزام عملی به آن‌ها از ضروریات دینداری فاطمی است.
قلمرو معارف و اعمال گسترده است؛ هم اعمال فردی و اجتماعی و هم رفتار و اندیشه اسلامی را شامل می‌شود، هم جنبه ایجابی و هم جنبه سلبی دارد. ایمان، نماز، زکات، روزه، حج، عدل، امامت و طاعت از اهل بیت(ع)، جهاد، صبر، امر به معروف، نیکی به پدر و مادر، صله رحم، قصاص، نذر، توزین دقیق پیمانه، جنبه ایجابی و شراب، قذف، دزدی، و شرک جنبه سلبی دارند.
از دیگر نکاتی که در کلام حضرت فاطمه(س) برجسته شده، تأکید بر وجود خشیت الهی تنها در میان عالمان از بندگان خداوند است، این بدین معناست که علم، خشوع به همراه دارد.
از دیگر ابزار تحلیل گفتمان، شناسایی هویت‌ها یا کیستی‌هاست. در کلام حضرت فاطمه هویت‌های متعددی ساخته شده است، عبادالله، امناء‌الله، حاملان دین و وحی الهی و ... برای کیستی مردم بیان شده است.
کتاب الله ناطق، قرآن صادق، نورفروزان، روشنایی درخشنده، کیستی‌های قرآن در کلام حضرت فاطمه(س) است. «طاعت ما» و «امامت ما» دو هویتی است که حضرت فاطمه برای اهل بیت (علیهم السلام) بکار برده است، که کارکرد اولی، انتظام بخشی و دومی انسجام بخشی در آیین یا جامعه است.
«علماء» از دیگر هویت‌هایی است که در این قلمرو بکار رفته است. از دیگر ابزار تحلیلی گفتمان، شناسایی کنش و رفتار‌هایی است که باید انجام گیرد. همه معارف و اعمالی که حضرت فاطمه(س) به صورت سلبی و ایجابی به آن اشاره فرمودند، کنش‌هایی هستند که باید مراعات شوند، اما بطور ویژه حضرت فاطمه(س) به رعایت تقوا، مرگی مسلمانه، اطاعت از امر و نهی الهی، تصریح دارند.
نظام خیر و شر حول دو مفهوم ایمان و شرک مرزبندی می‌شود و نظام زبانی - نشانی‌ای این متن، معرفتی - اعتقادی است.
در نوشتار بعد قلمرو دیگری از سخنان حضرت فاطمه(س) تحلیل می‌شود.»
