اتفاقات و وقایع پس از ارتحال پیامبر(ص)

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین به مناسبت ایام فاطمیه، در سلسله نوشتاری که در اختیار ایکنا قرار داده است به تحلیل گفتمان خطبه فدکیه حضرت فاطمه(س) پرداخته است.

قبادی در 9 قسمت گذشته از این مجموعه به موضوع «تقسیم قلمرو‌ها در خطبه فدکیه حضرت فاطمه الزهرا(س)»، «جایگاه حمد و ستایش پروردگار در دیدگاه حضرت زهرا(س)»، «یگانگی خداوند؛ مهم‌ترین حقیقت و راز عالم هستی»، «روایتی خاص از رسالت پیامبر خاتم(ص)»، «جایگاه قرآن در دیدگاه حضرت فاطمه(س)»، «فرآیند شکل‌گیری اسلام و نقش اهل‌بیت(ع) در تثبیت و استحکام آن»، «روایت ارث در گفتمان حضرت فاطمه(س)»، «ارث بردن فرزندان پیامبران(ع)؛ حکم مسلم قرآنی» و «روابط افراد مختلف با پیامبر(ص)» پرداخت و در این قسمت به موضوع «اتفاقات و وقایع پس از ارتحال پیامبر(ص)» اشاره‌ای داشت که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

«در نوشتارهای قبل، حضرت فاطمه(س) به تشریح رخدادهای دوران حیات پیامبر(ص) اشاره کرد. در ادامه به تبیین و تشریح اتفاقات و وقایع پس از ارتحال ایشان می‌پردازیم.

حوادث و رخدادهای پس از ارتحال پیامبر(ص) از زبان حضرت فاطمه(س) چنین روایت‌شده است: «آنگاه که خداوند منزلی از منازل انبیاء را برای پیامبر(ص) برگزید، نفاقتان آشکار و جامه دین کهنه شد، خموشان گمراه، گویا و بی‌اعتباران، سر بلند کردند. گروه باطل به صدا درآمدند و وارد عرصه شدند. شیطان از مخفیگاهش سر برداشت، صدایتان کرد، شما را پاسخگو به دعوتش و آماده فریب خوردن یافت، سپس خواست که برخیزید، شما را به راحتی همراه یافت. تحریکتان کرد، خشمگینتان یافت. پس شما را به راه دیگر و سهم دیگری داخل کرد. این در حالی بود که هنوز پیمان تازه، زخم عمیق و جراحت التیام نیافته بود و رسول هنوز خاکسپاری نشده بود. وقوع فتنه را گمان داشتید، حال آنکه در فتنه فرو رفته بودید و البته جهنم به کافران احاطه دارد. هیهات از شما، چه شده شما را، چقدر انحراف پیداکرده‌اید. کتاب خدا نزد شماست که کارها در آن روشن، احکامش درخشان، نشانه‌هایش برافراشته، نهی‌هایش، هویدا و اوامرش واضح است. البته شما قرآن را پشت سر انداختید. آیا با آگاهی چنین کردید یا به جز قرآن می‌خواهید حکم کنید. برای ظالمان جایگزین بدی است و هر کس غیر از اسلام دینی برگزیند هرگز از او پذیرفته نیست و در آخرت از زیانکاران است. کمی درنگ نکردید تا تندی آن آرامش گیرد و مهار آن سهل گردد. پس به شعله‌وری آتش دامن می‌زنید، شیطان گمراه را اجابت و دین روشن و سنت‌های پیامبر(ص) را خاموش می‌کنید. اندک اندک وارد می‌شوید و آشکار و پنهان علیه خانواده و فرزندانش(پیامبر(ص)) گام برمی‌دارید. در مقابل شما مانند کسی که از چاقو زخمی و با نیزه‌ای مجروح شده است، صبر پیشه می‌کنیم.»

مهم‌ترین سخنان حضرت فاطمه(س) در این قلمرو به تحولات و تغییراتی اشاره دارد که در جامعه پس از ارتحال پیامبر(ص) رخ داده و حضرت فاطمه(س) آن‌ها را برجسته کرده است. البته او در این قلمرو به هویت‌هایی؛ مانند فرومایگان، گمراهان خاموش، ستمکاران، کافران، زیانکاران، شیطان، اهل و فرزند پیامبر(ص) و به روابطی چون رابطه شیطان با انسان نیز اشاره کرده است. برجسته ساختن و با اهمیت کردن تغییرات و تحولات بعد ارتحال پیامبر(ص)، اساسی‌ترین محور سخنرانی او به حساب می‌آید. برای تحلیل کلام او ابتدا تغییراتی که حضرت بدان اشاره کردند، فهرست می‌شود.

حضرت تصریح می‌فرماید: «پس از آنکه خداوند منزلی از منازل انبیاء(ع) را برای محمد(ص) اختیار کرد، تغییراتی مانند ظاهر شدن دورویی(نفاق)؛ کهنه شدن جامه دین؛ لب به سخن گشودن گمراهان خاموش؛ ظاهر شدن بی‌اعتباران؛ به صدا درآمدن اهل باطل(دروغگویان)؛ ورود به جایگاه دیگران؛ پشت سر انداختن قرآن؛ پیروی و اطاعت از شیطان؛ سقوط در فتنه؛ انحراف از راه حق؛ خاموش کردن انوار دین؛ مندرس کردن سنت‌های پیامبر(ص)؛ دشمنی با اهل و فرزندان پیامبر(ص) رخ داده است.»

چنانچه ملاحظه می‌شود، حداقل سیزده تغییر را حضرت فاطمه(س) در این سخنرانی کوتاه فهرست و برجسته کرده است. صحبت تنها از عدد و چند تغییر ساده نیست؛ بلکه سخن از تغییر نگرش، ارزش و باور است که با تغییر آن‌ها بنیان زندگی دچار تغییر شده است. به‌گونه‌ای که از نگاه حضرت فاطمه(س) در جامعه قبل از ارتحال و بعد ارتحال پیامبر(ص)، حاکمیت دو نوع گفتمان متفاوت پیدا کرد. با حاکمیت یافتن گفتمان بعد ارتحال پیامبر(ص)؛ فاطمه(س) مانند کسی که با نیزه مجروح شده است، باید صبر پیشه کند.

نکته‌ای که جای تأمل بیشتری دارد، این است که چگونه ممکن است در زمان کوتاه پس از ارتحال پیامبر(ص) این‌همه تغییر در جامعه رخ داده باشد؟ هر چند، نمی‌توان این سؤال را در پاسخ واحدی محدود و محصور کرد، به نظر بخشی از پاسخ را می‌توان به جایگاه امامت در جامعه از منظر فاطمه(س) پی‌جویی کرد، به‌گونه‌ای که با تغییر آن، تغییرات زیادی در پی آن رخ می‌دهد. افزون بر آنکه بخشی از رفتار، نگرش، ارزش و باور، هر چند در جامعه وجود داشت، اما در زمان پیامبر(ص)، امکان بروز و ظهور نداشته است، همان‌گونه که تعابیر بکار رفته در سخنرانی حضرت فاطمه(س) گویای آن است.

این بخش از سخنان حضرت فاطمه(س) می‌تواند، پاسخی برای ابهام و پرسش آغازین این سلسله نوشتار باشد که در مقدمه بدان اشاره رفته است.»