مرزهای خانواده را به روی چه کسانی ببندیم

به گزارش خبرنگار ایکنا، چهارمین پیش نشست حضوری و مجازی اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با موضوع «مداخله عملی مدیریت مرز ارتباطی خانواده، الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری» امروز سه‌شنبه 12 بهمن‌ماه برگزار شد.

حجت‌الاسلام مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ابتدای این نشست به تحلیل پروتکل یا مدل ارائه شده با عنوان «مبانی نظری مداخله؛ انعطاف ـ نفوذناپذیری» پرداخت و گفت: در خصوص الگوی روانشناختی انعطاف ـ نفوذناپذیری می‌توان به چند سرخط اشاره کرد. اولین نکته بحث سیستمی بودن خانواده است که این نکته در نظریه برتالانفی به تفصیل بیان شده است. در مدل ارائه شده از سوی ما نیز بیان شده که در مبانی روانشناختی دینی نیز نگاه سیستمی به خانواده وجود دارد؛ همچنین در خانواده مسئله درون داد، برون داد و مرزهای بسته وجود دارد که باید رعایت شود و پردازش‌های تعاملی در درون آن اتفاق می‌افتد.  

وی ادامه داد: بحث رعایت مرزها مبانی روانشناختی در این دیدگاه است که بر اساس آن، مرزها در خانواده اهمیت ویژه دارد که برخی از روانشناسان خانواده به آن توجه کرده‌اند و ما نشان دادیم در دیدگاه دینی نیز بحث مرزها جدی‌تر دیده می‌شود.

حجت‌الاسلام آذربایجانی با اشاره به اینکه در سوره نور به سه نوع مرز اشاره شده است، گفت: وقتی فردی می‌خواهد وارد خانه شود باید اجازه بگیرد(نفوذناپذیری)، در داخل خانواده نیز وقتی فرزند می‌خواهد وارد حریم پدر و مادر شود باید در بزند و رعایت حریم جنسی و عفت نیز جزو مرزهای خانواده است. این سه مسئله رعایت مرزها، مبنایی برای نفوذناپذیری و انعطاف‌پذیری در خانواده است.

وی مسئله دیگر این بحث را تمایز و استقلال دانست و گفت: در خانواده در عین حال که دلبستگی نسبت به پدر و مادر، خویشان، دوستان و ... وجود دارد اما باید تمایز در آن حفظ شود که براساس آن رابطه میزان تمایزپذیری خانواده با بحث رضایت را مطرح کرده‌ایم.

این استاد دانشگاه افزود: تمایز به این معناست که خانواده استقلال خود را از مسائل و کنش‌وری‌های دیگر حفظ کند و در شرایطی که با واحدهای دیگر ارتباط دارد خودش به صورت مستقل تصمیم گیرد. این مسئله بدان معنا نیست که از تجارب دیگران استفاده نکنیم بلکه بحث این است که تصمیم‌گیری‌ها به صورت مستقل در خانواده اتفاق بیفتد.

حجت‌الاسلام عباس پسندیده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث نیز در تشریح این مدل، گفت: در مجموع مطالعات به این نتیجه رسیدیم که خانواده دو مرز دارد؛ یکی تعامل و امور ارتباطی و دیگری مرز جنسی که مداخله انعطاف ـ نفوذناپذیری برای مداخلات بیرون سیستم و مدل ایمنی برای «توجه جنسی برای امور جنسی خانواده» طراحی شده است.

وی حدیث « اِنَّ مِنْ خَيْرِ نِسائِكُمْ الْوَلودَ الْوَدودَ السَّتيرَةَ الْعَفيفَةَ الْعَزيزَةَ فى اَهْلِهَاالذَّليلَةَ مَعَ بَعْلِهَا الْمُتَبَرِّجَةَ مَعَ زَوْجِهَا الْحَصانَ مَعَ غَيْرِهِ الَّتى تَسْمَعُ قَوْلَهُ وَ تُطيعُ اَمْرَهُوَ اِذا خَلا بِها بَذَلَتْ لَهُ ما اَرادَ مِنْها؛ بهترين زنان شما، زنى است زايا، بسيار مهربان، باحجاب، پاكدامن، در ميان خويشاوندان خود عزيز و در برابر شوهرش متواضع باشد، خودش را براى شوهرش بيارايد و از ديگران حفظ كند، از شوهرش حرف‌شنوى داشته باشد و امر او را اطاعت نمايد و در خلوت خواسته شوهرش را برآورده نمايد» را حدیث محوری مدل ارائه شده برشمرد و گفت: یکی از نکات مهمی که جزو نوآوری‌های این پژوهش است، مسئله اعتبارسنجی احادیث است. برخی فکر می‌کنند در کتاب‌های روانشناسی نباید اسناد احادیث بررسی و مطرح شود اما معتقدیم خوب است که این منابع مطرح شود.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث در ادامه به تحلیل اعتبارسنجی این حدیث و و مهم‌ترین واژه‌های استخراج شده از آن پرداخت و گفت: در خانواده انواع تعامل را داریم؛ تعامل بین فرزندان با هم، تعامل بین همسران و فرزندان و ... اما تعاملی با سایر افراد خارج از خانواده نیز وجود دارد که تعامل همسر با خانواده اصلی خود درباره شوهر یا وضعیت زندگی است.

وی ادامه داد: بر اساس روایت، مدل صحیح تعامل این است که خانواده نسبت به بیرون سیستم یعنی والدین نفوذناپذیر باشد و نسبت به درون سیستم که شامل شوهر می‌شود انعطاف وجود داشته باشد. یعنی اگر مسئله‌ای از بیرون سیستم مطرح شد به درون سیستم منتقل و با انعطاف در خصوص آن صحبت شود. اگر از بیرون سیستم نفوذی اتفاق بیفتد و درون سیستم همدلانه در خصوص آن بحث نشود، سیستم خانواده به هم می‌ریزد. در این مدل رفتار نسبت به بیرون سیستم خانواده هسته‌ای بسته و نسبت به درون سیستم باز و منعطف است.

حجت‌الاسلام پسندیده در پایان این بخش از سخنان خود، گفت: ما با استفاده از این روایت به این منطق نظری رسیدیم و بر اساس آن مداخله‌ای برای کمک به خانواده‌ها طراحی شده است.

مسعود جان‌بزرگی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نیز در ادامه به تشریح بخش دیگری از الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری پرداخت و گفت: طرح ما با نظریه‌های روانشناسی در خصوص وجود مرزهای خانواده و مدیریت این مرزها اشتراک دارد. پژوهش‌های زیادی در خصوص تحدید مرزها در جهان صورت گرفته و حتی سازمان بهداشت جهانی مداخله دیگران در زندگی را عامل 40 درصد طلاق‌ها معرفی کرده است.

وی تشریح کرد: بحث ما این نیست که مرزهای خانواده باید بسته یا باز شود. در روانشناسی بحث می‌شود که وفاداری و اهمیت دادن اعضای خانواده به همدیگر نسبت به سایر افراد باید بیشتر باشد. اما ما معتقدیم وفاداری، اهمیت و اولویت دادن اعضای درون خانواده نسبت به اعضای بیرون خانواده مسئله نیست، بلکه مسئله کیفیت رابطه و انعطاف است.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، گفت: به لحاظ فرهنگی نمی‌توانیم به یک خانم بگوییم که بین شوهر و مادرت به شوهرت اولویت بده اما می‌توانیم بگوییم کیفیت رابطه با مادر و شوهرت را تغییر بده و وقتی پای همسرت وسط است و با مادرت در خصوص همسرت صحبت می‌کنی باید کیفیت رابطه منعطف به سمت همسرت باشد.

محمدعلی مظاهری، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و حجت‌الاسلام محمدمهدی صفورایی، عضو هیئت علمی جامعه‌المصطفی العالمیه در ادامه نشست به تحلیل بخش نظری الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری پرداختند.

در بخش دوم نشست، روش عملی الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری برای کمک به خانواده‌ها و ارائه مشاوره خانوادگی تشریح شد.

مسعود جان‌بزرگی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در خصوص الگوی عملی مداخله با الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری، گفت: این الگو بومی است و با فرهنگ خودمان ساخته شده است. مدل ما با عنوان خانواده درمانگری سیستمی معنوی شناخته می‌شود. چهارچوب این الگو سیستمی است و براساس آیات و روایت‌ها نزدیک‌ترین الگوی نظری به این مدل، مدل سیستمی است.

وی گفت: اجرای این الگو هشت گام دارد که گام اول تا پنجم در همه الگوها مشترک است و سه گام بعدی برای هر خانواده متفاوت اجرا می‌شود. زمانی که به گام پنجم می‌رسیم چهار الگو داریم که کانون مسئله را معلوم می‌کند.

جان‌بزرگی ادامه داد: از سال 90 در مرکز مشاوره آستان قدس رضوی سرگرم آموزش مشاوران مذهبی بودیم. بیشترین مسائلی که مشاوران با آن درگیر هستند خانواده است و الگوهای موجود تا حدی جوابگوی مشکلان خانواده‌هاست به همین دلیل فراخوانی اعلام کردیم تا الگوی مداخله خانواده بومی از سوی کارشناسان ارائه شود اما الگوهای قابل قبولی ارائه نشد به همین دلیل خودمان دست به طراحی الگو زدیم و این طرح را در محافل مختلفی مطرح و اجرا کرده‌ایم.

وی تشریح کرد: گام اول اجرای الگو ارزیابی اولیه و پذیرش خانواده است. گام دوم تشخیص چند بعدی الگویی خانواده است. در گام سوم الگویی تحت عنوان اکتشاف‌های مثلث‌ پنداری داریم که در آن تصور اعضای خانواده در مورد همسر، خانواده، مرد و زن و ... را بررسی و اشکالات و کارکرد‌های مفاهیم ذهنی را استخراج می‌کنیم. در این مرحله خانواده‌ها متوجه می‌شوند تعریف آنها در مورد خانواده و تک تک اعضا چه اشکال‌هایی دارد.

جان‌بزرگی ادامه داد: اگر زندگی ما خدامحور باشد پس خدا معلوم حقیقی عالم است و همه مجهول‌ها باید با آن شناخته شوند. پس اگر مرد و زن هر کدام نگاه یا نگرشی دارند، دیدگاه الهی را مطرح و بر اساس آن همسویی در اعضا ایجاد می‌کنیم. در مرحله چهارم نیز الگوی سیستمی را به زبان خودمان برای خانواده مطرح می‌کنیم. وقتی گفته می‌شود خانواده یک سیستم است هر جز باید کار خود را انجام دهند. در این مرحله اعضا یاد می‌‌گیرند چه نقشی در سیستم خانواده دارند.

وی ادامه داد: در گام پنجم مشکل کانونی خانواده را پیدا می‌کنیم. اگر ورودی، تعامل، مرزها و ... مشکل داشت آن را مشخص و بر اساس نوع مشکل طرح درمان ارائه می‌کنیم و در گام ششم فرمول‌بندی را براساس الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری ارائه می‌کنیم. گام هفتم نیز برنامه‌ریزی برای تغییرات است و فنونی که انعطاف فرد را بالا می‌برد را به وی یاد می‌دهیم. در گام هشتم نیز پایان‌دهی به درمان، نتیجه‌گیری، پیگیری و پیشگیری از عود را داریم.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: در مراحل اولیه درمان با فعال‌سازی عقل خداسو خانواده را به سمتی می‌بریم که بدانند چه رفتارهای درست است و آنچه را نمی‌دانند را هم از طریق منابع دینی به آنها یاد می‌دهیم.

حجت‌الاسلام پسندیده نیز گفت: در طرح نفوذناپذیری ما ارزش‌های پایه داریم که در آنها نفوذناپذیر هستیم. اول باید ارزش‌ها مشخص شوند و بعد یاد می‌دهیم چطور نسبت به این ارزش‌ها در خانواده نفوذناپذیر باشیم و در بخش انعطاف هم مدل مواجهه هوشمندانه را مطرح می‌کنیم.

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام محمدمهدی صفورایی و محمدعلی مظاهری به نقد بخش اجرایی و عملی الگوی انعطاف ـ نفوذناپذیری پرداختند.

در پایان نشست نیز حجت‌الاسلام آذربایجانی، گفت: قبل از چاپ کتاب این طرح، اصلاحاتی که مطرح شد اعمال خواهد شد. ما حدود 10 سالی است که بر روی مجموعه پروتکل‌های مربوط به خانواده کار می‌کنیم و در بخش پژوهش، آموزش و بالینی با مرکز مشاوره آستان قدس رضوی ارتباط داشته و چندین مقاله پژوهشی نیز از این طرح استخراج شده است.

وی ادامه داد: این نظریه جامع و منسجم است که برای بحث خانواده مطرح شده اما ناظر بر چهار اختلال و مشکل در خانواده است و از این جهت آن را برش زده‌ایم. کسی که باور به مبانی معنوی نداشته باشد کمتر و حداکثر در حد عقل طبیعی می‌تواند از این نظریه استفاده کند.

این نشست به صورت حضوری در قم، پردیسان، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سالن جلسات برگزار شد.