خطای معصومین(ع) در امور شخصی نافی عصمت نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین کافی، پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث، 23 تیرماه در نشست علمی«منشأ عصمت از دیدگاه آیات و روایات» با اشاره به واژه عصمت، گفت: عصمت از باورهای بنیادی تفکر شیعه است و تبیین‌های مختلفی از سوی اندیشمندان در باب منشأ آن بیان شده ولی با رجوع به روایات دو دیدگاه کلی وجود دارد؛ اول اینکه  منشأ عصمت فعل خداوند است و خدا معصوم را از خطا و گناه نگه می‌دارد یا اینکه منشأ عصمت معصوم، فعل خود او هست.

کافی با بیان اینکه البته دیدگاه سومی هم در اینجا، هم در وادی عصمت از گناه و هم عصمت از خطا قابل طرح است، افزود: دیدگاه سوم اینکه هم خداوند زمینه را برای عصمت ایشان فراهم کرده و هم خود آنها با فعل و اراده و اختیار این مسیر را انتخاب کرده‌اند.

وی با بیان اینکه این بحث نیازمند واژه‌شناسی ویژه خود هست و نیازی نیست از اصطلاحات و بحث‌های دیگران وارد شویم، ادامه داد: دسته‌بندی روایات و آیات نشان می‌دهد که پاره‌ای از آنها ناظر به فعل خداوند و پاره‌ای ناظر به فعل خود معصوم است و شواهدی که دلالت دارد عصمت، فعل خدا هست متعدد است از جمله اینکه ماده «عصم» در برخی تعابیر به صورت «عصمکم الله» بیان شده است.

نقش خدا در عصمت معصومین(ع)

این پژوهشگر اضافه کرد: تعبیر اذهاب رجس و تطهیر که در آیه تطهیر و برخی روایات بیان شده حاکی از آن است که خدا آنها را پاک کرده است یا تعبیر «استخلص» نشانگر آن است که فاعل آن خداوند است. به کارگیری واژگان «اجتبی» و «اصطفی» هم مؤید این مسئله است و یا تأیید و نصرت الهی و اعطای علم از جانب خدا بر معصومین دال بر این است که منشأ عصم از سوی خداست.

وی افزود: برخی متون اهل سنت اشاره دارند که تصرف تکوینی یعنی خدا معصوم را در لحظه گناه به صورت تکوینی از گناه و خطا باز می‌دارد و شواهدی هم وجود دارد که عصمت فعل خود معصوم است از جمله مواد اعتصام و امتناع و یا تقوا دال بر این است زیرا معصومین اتقی الناس و خویشتندار هستند و در حقیقت عصمت را تحقق می‌بخشند.

کافی افزود: در قرآن و روایات تعبیر «استعصام»  به کار رفته است  از جمله «واستعصم» در برخی آیات آمده است یا امتناع به معنای خود را بازداشتن از ارتکاب گناه و خطا بیان شده همچنین تقوا هم که ناظر به بحث عصمت است به کار رفته است.

تدریجی و ارادی بودن فرایند عصمت

وی با تأکید بر تدریجی بودن عصمت، افزود: قرآن کریم و اهل بیت(ع) برخلاف دیدگاه برخی علما و فلاسفه که معتقدند عصمت بحث دفعی است به ما نشان می‌دهند که عصمت فرایندی ریشه‌دار است و قبل از تولد انسان معصوم آغاز شده و تا زمانی که زنده است ادامه دارد.  اولین مرحله، مرحله خلقت است و خدا می‌دانسته معصومان نه بنای خطا و گناه دارند و نه عملا مرتکب این کارها خواهند شد.

وی افزود: از طرفی خودش اینها را حجت الهی قرار داده و اقتضای حجت الهی این است که امکاناتی در اختیار معصومان قرار داده شود تا این عصمت ایجاد شود لذا طینت معصومین(ع)، طینت ویژ و برتر از دیگران است بدون اینکه جبری در کار باشد.

کافی با بیان اینکه اساساً هیچ انسانی مجبور خلق نشده است، اظهار کرد: از آیات و روایات استفاده می‌شود که  در مرحله بعد هم زمینه برای ارتکاب برخی خطاها و گناهان برای معصومین ایجاد نمی‌شود که باز هم نشانه جبر نیست و دلیلش این است که این فرد بنا هست نماینده خدا در روی زمین باشد. از برخی روایات استفاده می‌شود که لطف ویژه‌ای به انسان معصوم شده است.

علم آگاهی معصومان(ع)

وی با اشاره به مسئله علم‌آگاهی در معصومین(ع)، اضافه کرد: این علم‌آگاهی ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد و شامل الهام و نقل در سمع  و القای قلب و چه آنچه به وسیله کتبی چون مصحف فاطمه و کتاب علی(ع) و یا چیزهایی که پیامبر(ص) به جانشینانش آموزش داده و یا همراهی روح‌القدس از بدو خلقت تا پایان عمر همه نشان می‌دهد شاخه‌های مختلف علم‌آگاهی در وجود معصوم(ع) قرار داده شده و مورد عنایت ویژه خدا هستند.

این پژوهشگر تصریح کرد: امام معصوم فضایل ویژه‌ای هم دارد که به فرایند عصمت کمک می‌کند همچنین اینکه ما معصوم یعنی اسم مفعول را به کار می‌بریم ریشه در این دارد که امداد الهی برای این افراد آنقدر ویژه است که از خطا و گناه حفظ می‌شوند. البته از مجموعه ادله استفاده می‌شود که این مسئله با اختیار و  تلاش ائمه(ع) تنافی ندارد. امام رضا(ع) در روایتی فرمودند که امام معصوم اتقی الناس است و این پاکی حاکی از تلاش ارادی اوست.

عصمت در امور دینی و غیر دینی

کافی با بیان اینکه معصوم همانطور که عصمت از گناه دارد عصمت از خطا هم دارد، افزود:  حوزه‌های عصمت معصوم را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد، یکی امور دینی و یک دسته هم امور غیر دینی  و در امور دینی عصمت از خطا در چند لایه مطرح است؛ اول عصمت در تلقی، حفظ و ابلاغ وحی است که ریشه در آیات و روایات دارد، لایه دیگر عصمت در این است که انبیا و ائمه(ع)  در دانستن معارف و احکام و عمل به احکام و تنفیذ احکام عصمت دارند و حوزه سوم عصمت در خطا و قضاوت است.

وی افزود: امام معصوم(ع) در قضاوت، خطا نمی‌کند، ولی بر حسب ادله ظاهری و شهادت شهود، حکم می‌کند و اگر کسی واقعا چیزی حق او نبوده ولی به آن رسیده به علت استناد به این ادله ظاهری بوده است وگرنه به تعبیر پیامبر(ص) آتش را برای خود خریده است و چیزی را که حق او نیست نباید بگیرد.

خطای معصومین(ع) در امور شخصی نافی عصمت نیست

کافی تصریح کرد:  از برخی ادله فهمیده می‌شود، لزوما اینطور نیست که معصوم در امور شخصی نباید خطا کند زیرا اگر در امور شخصی که ضرری برای هیچ کسی ندارد و حلالی را حرام و حرامی را حلال نمی‌کند، خطا رخ دهد اشکالی ندارد و روایات متعددی دال بر تأیید این موضوع وجود دارد. در زمینه امور غیر دینی هم بحث خطا مطرح است و باز صاحبنظران در آن اختلاف نظر دارند و برخی کلا معصوم را در امور دینی و غیر دینی بدون خطا می‌دانند و برخی خطا را بدون ایراد می‌دانند.

پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه در عصمت از گناه، اختیار معصوم آشکار است، گفت: در عصمت از خطا هم اگر دقت کنیم یکی از مهمترین عوامل جلوگیری‌کننده از خطا، تقوا هست. تقوا مراقبت از نفس است و با مراقبت بسیاری از خطاها کاهش خواهد یافت همچنین بحث دیگر، تطهیر و اخلاص است که ادله دال بر این است که معصومان(ع) تطهیر شده‌اند و زمینه گناه از آنها برداشته شده است ولو اینکه این کار با گماشته شدن روح القدس بر ایشان انجام شده باشد.

وی همچنین در توضیحی درباره واژه «منشأ عصمت» گفت: عصمت، پرهیز معصوم از گناه و خطا هست و آن چیزی که سبب این عصمت است «منشأ عصمت» گفته می‌شود.

تبیین منشأ اصلی عصمت

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین فاریاب، دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، گفت: یکی از اولین نکات در ارائه این بحث، منشأ عصمت است؛ اینکه منشأ این عصمت آیا خدا هست یا خود فرد معصوم و اینکه آیا خود فرد مستقل از خدا انجام داده یا باذن الله است. ما هنوز به این لایه از بحث، عصمت نمی‌گوییم زیرا ما انسان‌های عادی هم در خیلی از موارد گناه و اشتباه نمی‌کنیم.

وی افزود: یک لایه بحث آن است که ما در مورد فردی سخن می‌گوییم که دائما و در طول عمر دچار خطا و گناه نمی‌شود و به همین دلیل به آن عصمت گفته می‌شود، بنابراین بحث عصمت صرف این نیست که چه کسی خودداری کرده و یا گناه نکرده است. 

پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث با طرح این پرسش که عصمت اعطایی است یا اکتسابی، بیان کرد: بنابراین بحث از خاستگاه و منشأ از اینجا شروع می‌شود و گرنه قلمرو عصمت و ... ربطی به این بحث ندارد. البته این بحث منحصر هم به پیامبران  و اهل بیت(ع) نیست و حتی در مورد حضرت مریم(س) واژه اصطفی به کار رفته است. بنابراین باید به حقیقت عصمت اشاره شود که منحصر به چه کسانی است. 

فاریاب اضافه کرد: ما دنبال اثبات این نیستیم که امامان و پیامبر در امور فردی اشتباه دارند یا خیر بلکه محور بحث این است که چه قوه و عنصری در وجود تعداد منحصر به فردی از انسان‌ها وجود دارد که باعث عدم گناه و خطای آنان است. قرآن کریم مالامال از آیاتی است که خطا و اشتباه را به پیامبران نسبت داده است از جمله اینکه موسی(ع) به خضر نبی گفت: قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا(73 کهف) یا در ماجرای دعوای هارون و موسی. اگر از نظر هارون، موسی معصوم بود به او نمی‌گفت: فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْدَاءَ؛ پس مرا دشمن‏ شاد مكن. پس معلوم است که هارون کار موسی  را خطا می‌داند که اینگونه با وی حرف می‌زند. 

فاریاب تأکید کرد: قرآن کریم در مورد شخص پیامبر اعظم فرموده است که «و ما ینطق عن الهوی» ولی اینکه برای سایر معصومین(ع) هم این صادق است یا خیر باید اثبات شود و این باید در اولویت بحث شما قرار می‌گرفت.