فقه و اجتهاد غل و زنجیر از پای رمان دینی بردارد/ رمان توضیح‌المسائل نیست
سلمان کدیور با بیان اینکه فقه و اجتهاد باید غل و زنجیرها را از پای نویسندگان و هنرمندان بردارد تا بتوان ادبیات و هنر دینی تولید کرد، گفت: برخی تصور می‌کنند که رمان ابزاری برای بیان احکام شرعی و آموزه‌های دینی است، در حالی که چنین ظرفیتی ندارد، از این رو نگاه ابزاری صرف به رمان کارگشا نیست.
به گزارش ایکنا، سلمان کدیور، نویسنده رمان «پس از 20 سال»، شامگاه 18 مردادماه در نشست علمی «نقش ادبیات در بازنمایی عاشورا»، از سلسله‌نشست‌های درس‌گفتارهای تخصصی عاشورا، که از سوی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در حال برگزاری است، گفت: رمان در بین افراد مذهبی خیلی غریب است و به ندرت می‌بینیم که رمان‌نویسی و رمان‌خوانی و شعر در بین آنها رواج داشته باشد و عمدتا به دنبال دریافت خوراک خود از فضای مجازی هستند و درصدی هم که به کتابخوانی علاقه دارند، وزن هنر و ادبیات در سبد علمی معرفتی آنها کم است.
وی افزود: متاسفانه طبقه متدین تصور می‌کند که به واسطه دین و شریعت به همه حقایق دسترسی دارد و هر چیزی را که برای زندگی لازم است می‌داند و وقتی به سراغ ادبیات و رمان می‌رود کمتر به دنبال ادبیات روسی و انگلیسی و ... است.
رمان پدیده‌ای غربی است
کدیور اظهار کرد: رمان پدیده‌ای غربی است و در حوالی مشروطه وارد کشور ما شد و همین امر دلیلی است تا افراد متدین چندان روی خوش به آن نشان ندهند. رمان پدیده‌ای از انسان زمینی است که در بند تفکرات دنیوی است و خیلی به عالم معنوی و ماوراء نمی‌پردازد. قبل از رمان، موضوعی به نام رمانس داشتیم که در آن پدیده‌های معنوی و ماورائی وجود داشت و وقتی شخصیت معنوی در آستانه شکست قرار می‌گرفت ناگهان دست خدا بیرون می‌آمد و او را نجات می‌داد ولی در رمان شخصیت منفی داستان پیروز معرکه است و چون رمان زاییده اومانیسم است گاهی در آن شر پیروز است و گاهی خیر.
این رمان‌نویس با اشاره به اینکه بعد از انقلاب گرایش به رمان دینی زیادتر شد و آثاری به ارزش‌های اخلاقی پرداختند، تصریح کرد: هنوز نمی‌توانم مفهوم رمان دینی را هضم کنم، زیرا وقتی سخن از رمان دینی می‌کنیم چه دینی مدنظر است؟ آیا رمان مسیح کانزاس یک رمان دینی است یا برادران کارامازوف؟ یا رمان سه کاهن آقای قیصری را رمان دینی می‌دانیم یا رمانی دینی باید به عقاید شیعه بپردازد؟
وی با ذکر اینکه رمان برادران کارامازوف به شدت اخلاقی است، ولی نباید رمان دینی محسوب شود، تصریح کرد: این رمان در عالم مسیحیت نوشته شده و قهرمان آن کشیشی مسیحی است و شخصیت‌های ضد آن هم وجود دارد و هر کدام نماینده یک گروه فکری هستند. مشخصه رمان این است که نماینده مطلق خیر نیست، بلکه خیر و شر با همه قوا در برابر هم می‌ایستند. رمان مسیح بازمصلوب چنین ویژگی‌هایی دارد و در این رمان حتی امیال جنسی مورد توجه است ولی اخلاقی و دینی است؛ گرچه شاید فرد دیگری آن را ضد اخلاق و دین بداند. البته این نوع آثار ممکن است در کشور ما اجازه انتشار نداشته باشند ولی در رمان‌های غربی همه امکانات به صورت برابر در اختیار شر و خیر است.
چالش‌های انتشار رمان‌های دینی
کدیور بیان کرد: دست و بال نویسندگان ایرانی در نوشتن رمان‌های دینی مانند عاشورا خیلی بسته است و به همین دلیل نویسندگان تمایل ندارند که به این سمت بروند. نوشتن رمان درباره ائمه(ع) چالش‌های عمیقی ایجاد می‌کند؛ اولین چالش در حوزه واقعیت و خیال است و نویسنده دینی جرئت ندارد برای یک امام رمان بنویسد و خیال‌پردازی کند، در صورتی که اساس داستان بر رمان استوار است.
وی افزود: آیا نویسنده ایرانی می‌تواند خیال‌پردازی کند و ماجرایی را با مضمون عاشورا و صفین و ... تصور کند؟ اگر چنین کند خیلی‌ها آن را تحمل نخواهند کرد. مثلا در فیلمی کارگردان به تصور اینکه حضرت عباس(ع) معصوم نبودند، به هنرپیشه‌ای نقش ایشان را داد، ولی سپس آن قسمت حذف شد و کارگردان مورد آماج حمله‌ها و بیانیه‌ها حتی از سوی بزرگان و مراجع قرار گرفت و متهم به عبور از خط قرمز شد و به همین سبب افراد به سراغ کارهای اهل بیتی نمی‌روند. وقتی رمانی در مورد امام علی(ع) نوشته شود، یک دانش‌آموز دبیرستانی که اطلاعاتش در حد کتاب‌های دینی خودش است تا مراجع تقلید و پزشک و کارشناس فقه و حقوق، نظر تخصصی می‌دهند و نویسنده با دریایی از منتقدان روبه‌رو می‌شود و عطایش را به لقایش می‌بخشد.
تقابل واقعیت و خیال در آثار دینی
کدیور گفت: از یک سو تاریخ از جنس واقعیت است و از سوی دیگر نویسنده با خیال سر و کار دارد. لذا نویسنده حق ندارد تاریخ را تحریف کند و این هم از چالش‌های فکری در رمان دینی است. آنچه به عنوان رمان تاریخی در کشور ما وجود دارد بازنمایی روایات تاریخی است و رمان نیست و روایت به صورت داستان نوشته شده و تعداد آنها بسیار است و مشتری آن فقط افراد متدین هستند و رمان با محتوای اهل بیت کم است.
وی اضافه کرد: چالش دیگر در بازنمایی وقایع دینی مانند عاشورا، پرداختن به وجوه سیاسی و اقتصادی و جامعه‌شناسی آنهاست. خیلی از نویسندگان در نوشتن رمان به سراغ پس‌زمینه‌ها می‌روند و کمتر ممکن است رمانی در مورد عاشورا نوشته و نیز به فلسفه و تحولات اقتصادی و شرایط سیاسی و اجتماعی منتهی به عاشورا و خاستگاه آن توجه شود. در مورد شخصیت مادر امام زمان(عج) کتاب پرفروشی نوشته شد ولی باز نمی‌توان گفت رمان است زیرا نویسنده روایات تاریخی را تولید ادبی کرد و باز هم کلی مورد نقد قرار گرفت که شما چرا دیالوگ به زبان حکیمه خاتون گذاشته و جعل تاریخ کرده‌ای. البته نویسنده رمان متخصص تاریخ و حدیث و علم رجال و.... نیست.
کدیور در ادامه بیان کرد: بنده در رمان «پس از 20 سال» تلاش کردم به شخصیت امام(ع) نزدیک شوم و شخصیت امام معصوم از جمله امیرالمؤمنین(ع) را وارد قصه کنم، ولی چون متخصص فقه و رجال و متخصص علوم حدیث نیستم، افرادی ایراد می‌گیرند که تو به فلان حدیث استناد کرده‌ای که اشکالات رجالی دارد یا چرا شخصیت خیالی سلیم بن هاشم را به شهدای کربلا اضافه کرده‌ای.
فقه و اجتهاد زنجیرهای رمان دینی را باز کند
وی تاکید کرد: فقه و اجتهاد باید این غل و زنجیرها را از پای نویسندگان و هنرمندان بردارد تا بتوان ادبیات تولید کرد. تا زمانی که عقیده‌ای را در قالب ادبیات و هنر آموزش ندهیم، ماندگار و اثرگذار نمی‌شود. حتی قرآن از قصه استفاده کرده تا داستان انبیاء را شرح دهد و از تمثیل و استعاره هم زیاد استفاده می‌کند، ولی در نگاه فقه و اجتهاد چنین چیزی وجود ندارد.
این رمان‌نویس تصریح کرد قرآن بیان می‌کند که حضرت داود(ع) وقتی زبور می‌خواند حیوانات و جمادات با او تسبیح می‌کردند؛ قرآن از این ابزار بهره می‌برد؛ گرچه ممکن است برای انسان مدرن این موضوعات قابل فهم و درک نباشد. مهمترین شاهکارهای ادبیات غربی در حوزه تاریخ خلق شده است و نویسندگان سبک زندگی خود را در قالب هنر و ادبیات به جهان منتقل کرده‌اند؛ مثلا بینوایان منبع خوبی برای شناخت انقلاب فرانسه است و مرجعیت فکری دارد.
کدیور گفت: حتی فضای مذهبی ما اجازه نمی‌دهد که رمان‌نویس درباره یک شخصیت درجه دوم و سوم تاریخ اسلام خیال‌پردازی کند، مثل مالک اشتر و عمار یاسر. البته در رمان بعد از 20 سال گام‌هایی برداشته شد. برخی تصور می‌کنند که رمان فضایی برای ریختن یکسری احکام شرعی و آموزه‌های دینی است، ولی این‌گونه نیست؛ رمان بر ناخودآگاه افراد اثر می‌گذارد و توضیح‌المسائل نیست. از این رو نگاه ابزاری صرف به رمان کارگشا نیست و همین نگاه ابزاری سبب شده است که رمان فاخر دینی تولید نشود. هدف رمان شرح خیر و شر و شیطان و فرشته است و مخاطب با اراده خودش تشخیص می‌دهد که به سراغ کدام‌یک برود.
گزارش از عطاالله اسماعیلی
انتهای پیام
