صراحت امام رضا (ع) به جای تقیه

سیدحسن مهدیخانی سروجهانی، دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، اظهار کرد: شرایط دوران امام رضا (ع) شرایط خاصی است فلذا امام هم رویه خاصی را به لحاظ سیاسی، فرهنگی و عبادی در این دروه پیش گرفتند راجع به تعبد، شب‌زنده‌داری و نماز گزاردن، قرائت قرآن و سجده‌های طولانی امام رضا (ع) اخبار زیادی در تاریخ آمده است. وقتی دعبل خزائی آن اشعار معروف را برای امام قرائت می‌کند، امام پیراهنی را به دعبل می‌بخشند و سفارش می‌کنند از پیراهن مراقبت کند و سپس می‌گویند «من با این پیراهن هزار رکعت نماز گزارده و هزار بار قرآن خوانده‌ام». همچنین امام رضا (ع) به لحاظ وظیفه امامت روی توحید تأکید داشتند.

وی ادامه داد: در دوران امام رضا (ع) انحرافاتی در بین شیعیان و جهان اسلام به‌وجود آمد؛ دوران زندگی امام رضا (ع)، به دوران «نهضت ترجمه» معروف است یعنی آثار و کتب تمدن‌ها و ادیان مختلف در جامعه اسلامی ترجمه و منتشر شدند و به همین جهت اعتقادات و باورهای‌های مکاتب فلسفی از یونان و هند وارد جامعه اسلامی شد لذا امام در بیانات خود روی جنبه توحید تأکید کردند؛ امام طی مناظره با علمای ادیان مختلف، همچنین در مکاتبات و مباحثات با مأمون روی توحید تأکید داشتند تا معنای حقیقی توحید را برای جامعه تبیین کنند. محتوا و مضمون اصلی حدیث سلسله‌الذهب نیز توحید است.

این دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی بیان کرد: امام به جای تقیه صراحت را درپیش گرفتند و هم مسئله امامت خود را به صراحت بیان و خود را امام واجب‌الاطاعه معرفی کردند و در گفتگوهایی که با مأمون داشتند به صراحت بیان کردند که حق ولایت و رهبری از آن اهل بیت (ع) است.

وی خاطرنشان کرد: مأمون نماز عید فطر را به امام واگذار کرد که امام در ابتدا فرمودند «من این نماز را به شیوه رسول‌الله برگزار خواهم کرد» با این سخن امام به صراحت به مأمون می‌فهماند نمازی که تو می‌گزاری نماز پیامبر (ص) نیست و دچار انحراف شده است برای همین امام به صراحت مسائل دینی، امامت و ولایت خود را بیان می‌فرمایند.

امام رضا (ع) چه آثاری را نگارش کردند؟

مهدیخانی در خصوص آثار امام رضا (ع) توضیح داد: برخی آثار و کتب به امام رضا (ع) نسبت داده شده است که نسبت برخی از آن‌ها تأیید شده است اما انتساب برخی از کتب مورد تردید قرار گرفته است و برخی از علما آن‌ها را نپذیرفته‌اند.

وی افزود: «رساله ذهبیه» از جمله آثاری است که به امام رضا (ع) نسبت داده می‌شود. این رساله در حوزه پزشکی است و گفته شده که حضرت این کتاب را به درخواست مأمون نگارش کردند، چون این اثر به دستور مأمون با آب طلا نوشته شد برای همین عنوان رساله ذهبیه به آن داده شده است.

این دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی اشاره کرد: کتاب «الفقه الرضوی» اثر دیگری است که به امام رضا (ع) نسبت دادند اما بسیاری از علما این انتساب را نپذیرفته‌اند؛ از جمله رساله‌های نسبت داده شده به امام، رساله‌ای است که امام آن را در جواب «محمد بن سنان قمی» راجع به علل احکام نوشتند و در آن پنجاه علت را قید کردند. شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبار الرضا» از آن یاد کرده است.

وی بیان کرد: کتاب «علل الشرایع» فضل بن شادان اثر دیگری است که نویسنده همه مطالب را از امام رضا (ع) شنیده و جمع‌آوری کرده است. امام رضا (ع) رساله دیگری درباره شریعت دین و دین اسلام برای مأمون عباسی نگارش کردند که شیخ صدوق در «عیون اخبار الرضا» به آن اشاره کرده است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: همچنین امام رضا (ع) رساله دیگری در خصوص شریعت برای مأمون نوشتند؛ «ابن شعبة الحرانی» در «تحف‌العقول» آن را نقل کرده و گفته است مأمون «فضل بن سهل» را محضر امام رضا (ع) فرستاد و پیغام داد که شما حجت خدا و معدن علم هستید و دوست دارم برای من از حلال و حرام و واجبات دین و سنن بنویسید که امام رضا (ع) هم کاغذ و دوات خواستند و این رساله را در خصوص شریعت دین نوشتند.

وی یادآور شد: «فقه الرضا» اثر دیگری است که علامه مجلسی این کتاب را در دوران صفوی مطرح کردند و تا آن زمان نسخه این کتاب شناخته نشده بود، علامه مجلسی به نسخه این کتاب دسترسی پیدا و آن را معرفی کرد و مجلسی دوم هم با تحقیق و بررسی انتساب این کتاب به امام رضا (ع) را تأیید کرده است.

جایگاه امام رضا (ع) در میان اهل سنت

این دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی در خصوص جایگاه امام رضا (ع) در میان اهل سنت بیان کرد: اهل سنت جایگاه معنوی و عرفانی تمام اهل بیت (ع) را تعریف و تمجید می‌کنند مگر آن دسته اهل سنت که افکار ناصبی، وهابی و افراطی دارند. وقتی منابع اهل سنت و جوامع اهل سنت را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که اهل سنت برای اهل بیت (ع) احترام قائل بودند، به لحاظ عرفانی احترام برخی از فرقه‌های صوفی اهل سنت به اهل بیت (ع) چه بسا بیشتر از ما شیعیان نیز باشد.

وی ادامه داد: منابع تاریخی، رجالی و فرهنگ‌نامه‌های به‌جای مانده از اهل سنت مقام علمی و عرفانی امام رضا (ع) را ستوده‌اند و حتی برخی از اهل سنت که اندیشه ناصبی هم دارند به این امر اعتراف کرده‌اند.

مهدیخانی تشریح کرد: «شمس الدین ذهبی» در کتاب «سیر أعلام النبلاء» که فرهنگ‌نامه‌ای درخصوص شخصیت‌های بزرگ است به شرح حال امام رضا (ع) می‌پردازد و وقتی نویسنده به امام می‌رسد عنوان «الأمام و سید» را برای حضرت به کار می‌برد و بعد شرح حال امام را معرفی می‌کند؛ سپس نویسنده در خصوص علم، جایگاه دیانت و بزرگواری امام می‌گوید: که امام رضا (ع) در مکان والایی قرار داشته است و در سن جوانی مقام فتوا داشتند.

وی افزود: ذهبی به اسامی اشخاصی می‌پردازد که از امام رضا (ع) روایت نقل کردند و همچنین حدیث «سلسلة الذهب» را از شیخ مفید نقل می‌کند و می‌گوید که از امام رضا (ع) صادر شده است؛ همچنین حدیث «سلسلة الذهب» از «احمد بن حنبل» یکی از پایه‌گذاران مکاتب اهل سنت نقل شده و در منابع اهل سنت هم آمده است.

این دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی تصریح کرد: وقتی منابع اهل سنت را نگاه می‌کنیم به مقام علمی و عرفانی و دینی و حتی مقام سیاسی امام رضا (ع) اشاره دارند؛ «شمس‌الدین ذهبی» که جزو اهل سنت بوده است به مقام سیاسی امام رضا (ع) اشاره و اقرار می‌کند که امام رضا (ع) کسی بود که اهلیت خلافت و اداره امور مسلمین را داشته است.

وی خاطرنشان کرد: هرچند برخی از علمای اهل سنت راجع به امام رضا (ع) می‌گویند حضرت بر اثر انگوری که خوردند رحلت کردند اما نمی‌گویند انگور مسموم بوده است، طبری می‌گوید امام رضا (ع) زیاد انگور می‌خوردند و بر اثر زیاد خوردن انگور از دنیا رفتند.

مهدیخانی گفت: برخی از منابع به شهادت امام رضا (ع) و مسمومیت توسط مأمون اشاره می‌کنند که «مسعودی» از مورخان شافعی اهل سنت، «تقی‌الدین مقریزی» و تاریخ‌نگار معاصر «ترمانینی» نیز به مسموم شدن امام رضا (ع) اشاره می‌کنند. مسعودی می‌گوید که امام رضا (ع) در دوران خلافت مأمون، در توس مسموم شدند، مقریزی می‌گوید که مأمون متهم است که با انگور امام رضا (ع) را مسموم می‌کند و ترمانینی نیز آورده است که مأمون به وسیله سم امام رضا (ع) را مسموم کرد.

این دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی در پایان سخنانش متذکر شد: بسیاری از مورخان و محدثان اهل سنت مانند ابن حبان بُستی شافعی، سمعانی شافعی، ابوالفرج اصفهانی، صَفَدی شافعی، سمعانی، ابوالفرج اصفهانی با صراحت مأمون را قاتل امام رضا (ع) معرفی و در آثار خود به مقام علمی و معرفتی امام رضا (ع) اشاره کردند.