الگوی قرآنی مقابله با استرس بر محور معنابخشی به زندگی استوار است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی خطیب، پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث، 15 آذرماه در کرسی علمی «الگوی مقابله با تنیدگی براساس قرآن و روایات»، گفت:  وقتی از استرس سخن می‌گوییم یعنی از وضعیتی حرف می‌زنیم که فرد چیزی را بین الزامات یک موقعیت و منابع فردی زیستی و معنوی و ... ناهماهنگ می‌بیند که نام آن را تنیدگی و فشار می‌نامیم و در چنین حالی فرد تلاش می‌کند با رفتارهای هیجانی، عقلانی و ترکیبی از آن استرس را خنثی کند. این فرایندی که فرد تلاش می‌کند با آن برخورد کند مقابله نام دارد.

وی با اشاره به الگوهای مختلف مقابله با فشار، افزود: برخی الگوها اساسا بعد دینی مقابله را ندارند ولی بعدا روان‌شناسانی مانند پارگامنت آمدند و الگوی مقابله دینی با استرس را بیان کردند. رویکرد پژوهشگران کاملا براساس سنت یهودی مسیحی بنا شده بود از این رو بنده به سمت تدوین الگویی رفتم که با نگاه به آموزه‌های اسلامی طراحی شده باشد و روش بنده هم نظریه داده‌بنیاد(گرندد تئوری) است.

خطیب بیان کرد: معیارهای چون اتکاپذیری، تاییدپذیری و اعتبارپذیری و ... در این تحقیق لحاظ شده است مثلا دو نفر ناظر پروژه همه آیات مکی و مدنی و خاص و عام را در بحث اعتمادپذیری بررسی کردند و در اتکاپذیری هم سراغ داده‌هایی رفتیم که به نتایجی برسیم بدون اینکه نظر محقق در آن دخالت داده شود. در آغاز بیش از هزار کدِ باز داشتیم که به 48 مفهوم و نهایتا در 4 مقوله دسته‌بندی و آن هم به یک الگو منجر و صورت‌بندی شد.

خطیبی بیان کرد: در مرحله داده‌ها، ما همه داده‌های مرتبط با معنای تنیدگی را در قرآن و روایات بررسی کردیم و سراغ واژگانی رفیتم که این مضمون را در برداشت بنابراین سراغ واژگانی چون؛ ابتلا، مصیبت، کبد، کدح، حزن، مخصمه، خوف، نقص و ... رفتیم و منابع استرس را از این گزاره‌های دینی استخراج کردیم؛ مثلا آیه 155 بقره، وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ؛ به منابع استرس یعنی خوف و جوع و نقص اموال و ... پرداخته است.

وی اضافه کرد: در کنار این مصادیق این احتمال وجود داشت که به راهکاری توسط قرآن اشاره شده باشد از این رو «وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» یکی از راه‌کارهای قرآن است. مسائلی چون؛ سکینه، ثبات قدم و اطمینان قلبی به عنوان پیامدهای مقابله با استرس با استفاده از راه‌های دینی است.

این پژوهشگر با بیان اینکه ما برای انواع رویدادهای استرس‌زا مستنداتی از قرآن و روایات بیان کردیم، ادامه داد: در استرس، فرد یکسری تعارضات با خدا و خود دارد که مقولات استرس‌زای درونی نامیده می‌شود و برخی موضوعات استرس‌زای بیرونی هستند.

مفاهیم معنوی برای مقابله با استرس

وی اضافه کرد: همچنین بخشی از الگوی ما به ظرفیت‌هایی پرداخته است که براساس دین به مقابله با استرس کمک می‌کند، مثلا در بخش فردی ظرفیت وجودی مانند تقوا، علم و فطرت و نگاه دوساحتی روح و جسم و  هدفمندی انسان باعث مقابله با استرس می‌شود.

وی اضافه کرد: سومین بعد الگوی بنده هم، مقابله ساختار دینی براساس راهبردهای معطوف به خود، خدا، دیگران و دنیا است و در هر کدام از این راهبردها هم مفاهیمی وجود دارد مثلا تنظیم انتظار، کوچک‌سازی مشکل و امیدبخشی و خودمهارگری از جمله این راهبردها محسوب می‌شود و در نهایت آخرین بعد الگو هم پیامدهایی است که برای مقابله دینی متصور است و از متون قرآن برداشت شده است.

پیامد مقابله دینی با استرس

خطیب تصریح کرد: سه پیامد آرامش که از سکینه و امنیت و اطمینان استخراج شده است؛ تاب‌آوری که از شرح صدر، استقامت و ثبات قدم به دست می‌آید و رشد دینی که مصادیق زیادی در مورد پیامبران در قرآن نقل شده است موارد مهم پیامد مقابله دینی با استرس است. 

این پژوهشگر با تاکید بر اینکه الگوی مقابله دینی با استرس دارای ابعاد، منابع، زمینه‌های مقابله دینی، راهبردهای مقابله دینی و پیامدهای مقابله دینی است اضافه کرد: با توجه به این چند بعد ما از یک الگو می‌توانیم سخن بگوییم که از مواجهه فرد با موقعیت ابتلاء شروع می‌شود؛ همه ما وقتی در موقعیت ابتلاء قرار می‌گیریم در ابتدا ارزیابی اولیه‌ای از موقعیت می‌کنیم که آیا این موقعیت، مشکل است یا خیر؟ مثلا کرونا پیش آمده ولی آیا مشکلی هست یا خیر؟ برای خیلی از افراد کرونا ناهماهنگی و فشار ایجاد نکرد و استرس را تجربه نکردند ولی گاهی این اتفاق برای برخی کاملا ناهماهنگ است و فرد نمی‌تواند آن را در ذهن تحلیل کند و اینجا مسیر تنیدگی طی می‌شود.

خطیب تصریح کرد: فرد وقتی دچار استرس شد وارد جستجوی معنا می‌شود؛ یا همه اطلاعات در مورد خود، خدا و دنیا و دیگران را بازیابی می‌کند یا بازیابی شدید و بنیادی در ارزش‌ها و مفاهیم او رخ می‌دهد؛ در اینجا یا کشف معنا و یا ساخت معنا رخ خواهد داد و هر کدام رخ دهد شاهد پیامدهایی خواهیم بود که شامل آرمش و تاب‌آوری و استقامت و ... است.

این پژوهشگر بیان کرد پیامد محتمل این است که فرد می‌تواند رشد را هم در پس ابتلا به کرونا و فوت یک عزیز و هر مصیبتی تجربه کند ولی پیامد قطعی و ضروری نیست. فرض کنیم برای فرد فقدان معنا رخ داد؛ در این صورت فرد دچار کشمکش خواهد شد و کشمکش پیامدهای مختلفی دارد و از بی انگیزگی تا فقدان سلامت روانی را  به دنبال دارد ولی باز می‌تواند رشد دینی به دنبال داشته باشد یعنی رشد هم با فقدان کشمکش و هم با کشمکش رخ می‌دهد.

نقش معنا و معنایابی در مقابله با استرس

خطیب بیان کرد: هسته اصلی الگویی که ما در مورد آن در لابلای متون دینی و قرآنی و روایی سخن گفتیم، موضوع معنا است. پژوهش‌های زیادی هم نشان می‌دهد نظام عقیدتی دینی می‌تواند انسان را از طریق معنا به انسجام برساند، مثلا دین خیلی خوب می‌تواند به رفع رنج، تحمل مرگ عزیزان و تحلیل مرگ، مصیبت و بی عدالتی کمک کند و راه آن هم ایجاد معنا و معنایابی است.

وی تاکید کرد: الگوی مقابله دینی با تنیدگی براساس قرآن، دنبال ایجاد راهی برای انسان‌ها است تا بتوانند یک پدیده را از زوایای مختلف ببینند و ادارک کرده و اهدافشان را بازبینی کرده و بین باورها و اهداف نوعی هماهنگی و انسجام ایجاد کنند در این صورت می‎توان گفت الگوی پیشنهادی طبیعتا الگوی مقابله دینی معناگرا خواهد بود و معنادهی می‌تواند در همه ابعاد الگوی مقابله با استرس حضور داشته باشد.

نقد روشی

در ادامه این کرسی، حمزه عبدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد، گفت: ما از قبل یک روش سنتی داشتیم  یعنی هر چه متن در مورد یک موضوع بوده جمع‌آوری و طبقه‌بندی می‌کردیم و در مقالات منعکس می‌شد ولی الان خیلی از نکات ضروری در پس پرده وجود دارد و در درون مقاله منعکس نمی‌شود.

وی افزود: مثلا در گذشته کسی ولایت فقیه را بحث می‌کرد و اگر یک یا چند روایت اصلی به صورت مجمل قید می‌شد مورد نقد واقع می‌شد ولی الان اینطور نیست. البته ما باید هم از محاسن روش گذشته استفاده کنیم و هم از محاسن روش جدید. لذا پیشنهاد می‌دهم این خلا را برطرف و فرایند استنباط اصلی را در متن مدنظر، وارد کنیم.

عبدی تصریح کرد: در مورد الگوی استنباط ارائه‌دهنده هم، بنده با کلیت آن مشکلی ندارم ولی در نامگذاری‌ها ایراداتی وجود داشت مثلا وقتی استرس به درونی و بیرونی تقسیم می‌شود بنده تفاوت آن را نمی‌دانم زیرا استرس‌های بیرونی هم در نهایت وارد درون فرد می‌شود وگرنه عمدتا فرد با خودش کمتر مشکل دارد و عمدتا مشکلات بیرونی هستند که درونی شده و باعث فشار روحی و روانی هستند یا اساسا تصویر واقعی از دنیا وجود ندارد بلکه ما ادراکمان را از دنیا و بیرون داریم.

وی ادامه داد: به تعبیر یکی از فلاسفه، اگر تصویر ما از خدا و معنویت و امر مقدس درست باشد باعث آرامش روحی و روانی خواهد شد و برعکس اگر خدای دروغینی داشته باشیم کارکرد آن معکوس است پس همه اینها به ادراک ما بازگشت دارد.

مزیت طرح مقابله با تنیدگی

همچنین محمدتقی تبیک، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، گفت: مزیت این کار آن است که در حوزه روان‌شناسی و دین نوشته شده، همچنین موضوع مقابله دینی با یک مشکل بزرگ مانند استرس جایگاه خاصی دارد. بیش از هزار مقاله در حوزه مقابله دینی کار شده و این نشان می‌دهد اقبال به این حیطه زیاد است و پرداختن به آن هم جزء ضروریات است.  

وی افزود: اثر ایشان، کاری روشمند و ساختارمند است و نهایت تلاش شده تا تیم پژوهشی کار را خوب دربیاورند ولی ابهاماتی هم هست.

تبیک افزود: وقتی ما الگویی را طراحی می‌کنیم می‌تواند حالت نظری منطقی و یا فرایندی تجربه‌ای داشته باشد و به نظرم باید این فرایند کاملا ذکر شود و الگوی شما با اینکه نام مفهومی دارد ولی ترکیبی از این دو نوع الگوست.

وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه پژوهشگرانی که خواسته‌اند نظریه مقابله دینی بدهند به مقولاتی چون تعریف از دین پرداخته‌اند؛ تعریف از دین می‌تواند فردی، اجتماعی، ناظر به گوهر دین و یا کارکرد آن باشد؛ مثلا کسی که دین را جست‌وجوی امر قدسی می‌داند همه فرایند درمان خود را براین اساس چیده است و اینکه شما از دین چه انتظاری دارید و کارکرد آن چیست؟ در فرایند اثر می‌گذارد.

این پژوهشگر گفت: اینکه دین فقط فرد را از اضطراب دور می‌کند یا انسان را به آرامش، رشد و توحید و امید می‌رساند یا  اینکه دین در کنار تامین انگیزه‌های والا، کارکرد کاملا الهی مانند قرب به خدا و رضوان الهی را هم دارد در فرایند کار مؤثر است، بنابراین یکی از خلاهای مقاله این است که ما مبانی و مفروضات را برای مقابله دینی تبیین کنیم.