آیتالله قاضی طباطبایی؛ نماد روشنفکری دینی و وفاداری به آرمانهای اسلام
آیتالله قاضی طباطبایی، نخستین شهید محراب را میتوان از پیشگامان اندیشه «روحانیت در خدمت مردم» دانست که زندگی و شهادتش در تاریخ معاصر ایران، نماد روشنفکری دینی و وفاداری به آرمانهای اسلام ناب است.
آیتالله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی، از جمله چهرههای شاخص روحانیت مبارز معاصر و یار صمیمی امام خمینی(ره)، نخستین شهید محراب در نظام جمهوری اسلامی ایران است. وی با جمع میان علم، تقوا و مبارزه، نمادی از روحانیت آگاه و زمانشناس بهشمار میآید. شهادتش در محراب عبادت، نهتنها پایانی بر زندگی پرثمرش نبود، بلکه آغاز راهی بود که روحانیت انقلابی در حفظ ارزشهای انقلاب اسلامی پیمود.
فقیهی از تبار علم و تقوا
آیتالله قاضی طباطبایی در سال ۱۲۹۳ خورشیدی در تبریز، در خانوادهای روحانی و اهل دانش، چشم به جهان گشود. پدر ایشان، سیدحسین قاضی طباطبایی، از علمای برجسته منطقه و فرزند آیتالله سیدعلی آقا قاضی، عارف و استاد بزرگ اخلاق و عرفان بود. به این ترتیب، آیتالله قاضی طباطبایی در دامان علمی و معنوی خانوادهای پرورش یافت که علم و سلوک را درهم آمیخته بود.
تحصیلات مقدماتی را در تبریز گذراند و سپس برای تکمیل علوم دینی، راهی حوزه علمیه نجف شد. در آنجا از محضر بزرگانی چون آیتالله سیدابوالقاسم خویی، آیتالله حکیم و بهویژه آیتالله سیدمحسن طباطبایی حکیم بهره برد. روح جستوجوگر وی در کنار فقه و اصول، به فلسفه، تفسیر و تاریخ اسلام نیز گرایش داشت.
آیتالله قاضی طباطبایی در دوران اقامتش در نجف، با امام خمینی(ره) آشنا و همین آشنایی، نقطه آغاز پیوند فکری و سیاسی او با نهضت اسلامی شد. پس از بازگشت به ایران، در تبریز به تدریس، تفسیر قرآن و پاسخگویی به شبهات فکری جوانان پرداخت. از آثار علمی او میتوان به «تحقیقی در نسبشناسی و تاریخ شیعه»، «بررسی تحریف در تاریخ عاشورا» و چندین رساله فقهی و تاریخی اشاره کرد.
آیتالله قاضی طباطبایی با بهرهگیری از بیان روشن و نگاهی تاریخی، تلاش داشت تا نسل جوان را با معارف اهل بیت(ع) آشنا کند و نشان دهد که دین، نه مجموعهای از احکام خشک، بلکه راهی برای زندگی و رهایی است. همین رویکرد فرهنگی، وی را در میان مردم تبریز، به چهرهای محبوب و اثرگذار تبدیل کرد.
قاضی طباطبایی و نهضت اسلامی
آیتالله قاضی طباطبایی از جمله روحانیونی بود که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، خطر استبداد و وابستگی رژیم پهلوی را بهخوبی درک کرد. وی در منابر خود با صراحت، از ضرورت بازگشت به اسلام اصیل سخن میگفت و مردم آذربایجان را به مقاومت و بیداری دعوت میکرد.
در سالهای تبعید امام خمینی(ره)، قاضی طباطبایی حلقه ارتباطی میان مردم تبریز و رهبر نهضت اسلامی بود. وی با ارسال پیامها و اعلامیهها، همواره مردم را در جریان مواضع امام(ره) قرار میداد. در جریان قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز که یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی محسوب میشود، نقش ارشادی و حمایتی وی بسیار برجسته بود.
پس از پیروزی انقلاب، امام خمینی(ره) با شناختی که از ایمان، علم و تدبیر آیتالله قاضی طباطبایی داشت، وی را نماینده خود در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز منصوب کرد. خطبههای روشنگرانه و وحدتآفرین وی در نماز جمعه، به تبیین اصول انقلاب، مقابله با جریانهای انحرافی و تقویت همبستگی میان اقشار گوناگون مردم کمک فراوانی کرد.
آیتالله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی از همان آغاز، خطر گروهکهای التقاطی را احساس کرده بود. وی با نقدهای عالمانه خود علیه تفکرات منحرف گروههایی چون فرقان، مجاهدین خلق و دیگر جریانهای ضدروحانیت، به دفاع فکری از اسلام اصیل پرداخت. این صراحت و روشنگری سبب شد تا دشمنان انقلاب، وی را یکی از موانع اصلی در مسیر نفوذ خود بدانند.
شهادت در محراب
در شامگاه ۱۰ آبان ۱۳۵۸، مصادف با ۱۱ محرم ۱۴۰۰ هجری قمری، آیتالله قاضی طباطبایی پس از اقامه نماز مغرب و عشا در مسجد شعبان تبریز، به دست عناصر گروهک فرقان مورد سوءقصد قرار گرفت و به شهادت رسید.
شهادت این عالم ربانی، جامعه ایران را در نخستین ماههای پس از انقلاب تکان داد. مردم تبریز که به رهبریاش خو گرفته بودند، با چشمانی اشکبار، پیکر مطهرش را بر دوش کشیدند و امام خمینی(ره) در پیام تسلیت خود، از وی با عنوان «فرزند برومند اسلام» یاد کردند و شهادتش را نشانه استمرار راه حق دانستند.
مفهوم «شهید محراب» در فرهنگ اسلامی، یادآور پیوند میان عبادت و مسئولیت اجتماعی است؛ همانگونه که حضرت علی(ع) در محراب عدالت به شهادت رسید، قاضی طباطبایی نیز در محراب عبادت، قربانی دفاع از حقیقت شد. شهادت وی یادآور این حقیقت است که در مکتب اسلام، عالم واقعی کسی است که علمش در خدمت مردم و ایمانش در خدمت حق باشد.
میراث ماندگار و جایگاه تاریخی
آیتالله قاضی طباطبایی را میتوان از پیشگامان اندیشه «روحانیت در خدمت مردم» دانست. وی با نگاهی جامع به دین، تلاش کرد تا میان دانش فقهی، آگاهی سیاسی و تعهد اجتماعی، پیوندی ناگسستنی برقرار کند. به همین دلیل، زندگی و شهادتش در تاریخ معاصر ایران، نماد روشنفکری دینی و وفاداری به آرمانهای اسلام ناب است.
شخصیت آیتالله قاضی طباطبایی را نمیتوان فقط در قالب عالمی دینی یا چهرهای سیاسی محدود کرد. وی از جمله انسانهایی بود که مرز میان عبادت و عمل اجتماعی را درنوردید و نشان داد که محراب عبادت میتواند صحنه دفاع از عدالت و آزادی نیز باشد.
امروز، پس از گذشت دههها از شهادت آیتالله قاضی طباطبایی، هنوز خطبههای روشنگرانه و اندیشه عمیق وی درباره مسئولیت روحانیت در برابر مردم، الهامبخش پژوهشگران و فعالان دینی است. نام وی در مقام اولین شهید محراب انقلاب اسلامی، نهتنها در تاریخ ثبت شده، بلکه در حافظه معنوی مردم ایران نیز ماندگار است.
شخصیت آیتالله قاضی طباطبایی، تلفیقی از علم و عرفان، سیاست و تقوا و جهاد و شهادت بود. وی الگویی از روحانی زمانشناسی است که توانست در یکی از بحرانیترین دورههای تاریخ ایران، میان ایمان، آگاهی و مسئولیت اجتماعی، پیوندی عمیق برقرار کند.
شهادت وی در محراب، پیام ماندگاری به همه نسلهاست که عبادت بیتعهد و سیاست بیمعنویت، هر دو ناقصاند. نخستین شهید محراب با خون خود، این حقیقت را جاودانه کرد که راه اسلام ناب محمدی از محراب عشق میگذرد و به میدان عمل اجتماعی میرسد.
مریم فلاحتی
انتهای پیام
