راز نورهای متحرک در آسمان شهرهای ایران

در روزهای گذشته، مشاهده شیء نورانی در آسمان کاشان، آران و بیدگل، اردبیل و تبریز، دوباره پرسش‌هایی درباره ماهواره‌های استارلینک مطرح کرده است؛ پروژه‌ای جهانی با مالکیت آمریکایی که رد آن این روزها در آسمان ایران نیز دیده می‌شود. آیا این پدیده صرفاً علمی‌ست یا نشانه‌ای از چالشی نو در مرزهای حاکمیت ملی؟ خبرنگار ایکنا از اصفهان برای پاسخ به این پرسش به سراغ علیرضا بیات، کارشناس نجوم رفته است. در ادامه متن این گفت‌وگو را می‌خوانیم.

ایکنا ـ گفته می‌شود قطار نوری که در آسمان کاشان مشاهده شده، مربوط به ماهواره‌های استارلینک است. لطفاً راجع به این ماهواره‌ها توضیح دهید. 

ماهواره‌های استارلینک پروژه‌ای از شرکت اسپیس‌اکس هستند که به رهبری ایلان ماسک در حال توسعه است. هدف پروژه این است که اینترنت پرسرعت و پایدار را برای تمام نقاط جهان، به‌خصوص نقاط دورافتاده و روستایی یا مکان‌هایی که از لحاظ ارتباطی ضعیف هستند، فراهم کند. 

این ماهواره‌ها در مدارهای پایین زمین کار می‌کنند. سه نوع مدار وجود دارد؛ مدار پایینی زمین یا LEO، مدار متوسط زمینی یا MEO و مدار «زمین‌آهنگ» یا GEO. پیش از این هم اینترنت ماهواره‌ای وجود داشت؛ اما این ماهواره‌ها در مدار GEO قرار می‌گرفتند که به‌دلیل فاصله با زمین (تقریباً معادل ۳۶ هزار کیلومتر)، وقتی قرار بود داده‌ای دانلود و آپلود شود، تا به مرکز اینترنت برود و دوباره برگردد، تأخیر زمانی یا پینگ ایجاد می‌شد که معادل نیم‌ثانیه بود.

این پینگ سبب می‌شد افرادی که نیازمند اینترنت پرسرعت هستند و می‌خواهند بازی انجام دهند و یا از وی پی ان استفاده کنند، دچار مشکل شوند؛ برای همین شرکت‌های خصوصی تصمیم گرفتند تا ماهواره‌ها را در مدار LEO، یعنی در فاصله ۵۰۰ تا ۸۰۰ کیلومتری زمین قرار دهند تا این پینگ از میان برود. با این کار، این تأخیر کمتر شد و به ۲٠ تا ۵۰ میلی‌ثانیه کاهش یافت. 

قرارگرفتن ماهواره‌ها در این مدار باعث بروز مشکلاتی شد. وقتی ماهواره در مدار GEO باشد، چون سرعت گردش ماهواره به دور زمین با سرعت چرخش زمین به دور خودش برابر است، پس ما همیشه ماهواره را در نقطه‌ای از آسمان ثابت می‌بینیم. 

وقتی ماهواره در مدار پایین‌تر زمین قرار بگیرد، سرعت گردشش بیشتر می‌شود و در هر شبانه‌روز، معادل ۱۵ یا ۱۶ مرتبه به دور زمین می‌گردد؛ پس ما همیشه ماهواره را در دسترس برای پوشش آنتن خود نداریم. برای رفع این مشکل باید شبکه ماهواره‌ای راه‌اندازی کنیم؛ یعنی به جای یک ماهواره باید از هزاران ماهواره در یک مدار استفاده کنیم و همه این ماهواره‌ها به هم متصل شوند. 

ماهواره استارلینک به‌صورت فلکی و منظومه‌ ماهواره‌ای در مدار قرار گرفته است، در حال حاضر نزدیک به ۸ هزار ماهواره در مدار خودش دارد و قرار است که میان ۱۲ تا ۱۵ هزار ماهواره تا پایان پروژه توسعه استارلینک در این مدار قرار گیرد. هر چقدر تعداد ماهواره‌ها افزایش یابد، سرعت دیتا بیشتر می‌شود و اطلاعات سریع‌تر به دست استفاده‌کننده یا پایگاه زمینی می‌رسد. 

کاربرد ماهواره‌های استارلینک ساده است. اگر شما آنتنی از این شرکت داشته باشید و آن را در فضای باز یا بدون سقف قرار دهید، خودش ماهواره‌های استارلینک را پیدا می‌کند و از طریق مودم مربوطه به شما اینترنت می‌دهد. سری جدید اینترنت‌های استارلینک هم که اکنون در حال توسعه هستند، قرار است با همکاری شرکتی اینترنتی به نام تی موبایل، اینترنت را برای گوشی‌هایی که قابلیت 4G به بالا دارند، میسر کند. به این صورت، دیگر نیازی به خرید مودم نیست و به احتمال زیاد با خرید یک سیم‌کارت و اکانت از شرکت تی موبایل می‌توان از اینترنت استارلینک با گوشی همراه خود در هر گوشه از دنیا بهره برد. 

ایکنا ـ این ماهواره‌ها در آسمان چگونه هستند و چرا به‌صورت ردیفی از نقطه‌های نورانی مشاهده می‌شوند؟ 

ماهواره‌ها از خودشان نوری ندارند. در شب‌هایی که آلودگی نوری و آلودگی هوایی کم باشد و یا صبح‌ها نزدیک طلوع خورشید و یا زمان غروب خورشید، ماهواره‌هایی که در آسمان کشور و یا در نزدیکی کشور هستند، با توجه به پنل‌های خورشیدی که دارند، نور خورشید را منعکس می‌کنند و شما آن را شبیه ستاره‌ای در حال حرکت می‌بینید.

ما به‌طور کلی چند نقطه را می‌توانیم در آسمان ببینیم؛ نقطه‌های نورانی که ستاره یا سیاره هستند، نقاط در حال حرکت که چشمک می‌زنند و هواپیما هستند، نقاط پررنگ (همچون ستاره) در حال حرکت و بدون چشمک‌زدن که ماهواره هستند و با توجه به فاصله از زمین و بزرگی پنل خورشیدی، نور را به سمت زمین منعکس می‌کنند و ناظر زمینی می‌تواند آن‌ها را با چشم غیرمسلح مشاهده کند.

ماهواره‌هایی که به راحتی از زمین قابل دیدن هستند، عبارتند از ایستگاه فضایی بین‌المللی و ایستگاه فضایی تیان‌گونگ چین که قابل سکونت به‌شمار می‌رود و تلسکوپ فضایی هابل. شما با توجه به موقعیت خود می‌توانید به سایت‌های گوناگون مراجعه کنید و این ماهواره‌ها را در زمان گذرشان از آسمان محل سکونت خود ببینید. 

ماهواره‌های استارلینک هم به همین شکل دارای پنل‌های خورشیدی هستند. ماهواره‌ها به وسیله موشک‌های فالکون ۹ در پایگاه‌های اطراف آمریکا به فضا پرتاب می‌شوند. این ماهواره‌ها در زمان پرتاب به شکل پکینگ هستند؛ یعنی حدود ۵۰ تا ۶۰ ماهواره به‌صورت پک‌شده به فضا پرتاب می‌شوند. وقتی آن‌ها به مدار خود می‌رسند، یک پیشران یونی دارند که متشکل از گازهای آرگون، کریپتون و... است.

این پیشران باعث می‌شود که ماهواره‌های پک‌شده، آرام آرام از یکدیگر فاصله بگیرند و در ماه‌های بعد در مدارهای خود به فاصله‌های معین قرار گیرند.

از زمانی که این ماهواره‌ها به فضا پرتاب می‌شوند تا چند روز آینده که در مدار خود قرار می‌گیرند، اگر در زمان‌های مشخص مانند نزدیک طلوع یا غروب خورشید از بالای آسمان ایران گذر کنند، ما آن‌ها را به‌صورت قطارهای نوری رنگ پشت سر هم مشاهده می‌کنیم. با مراجعه به سایت‌هایی چون heavens-above.com می‌توان این مطلب را که ماهواره‌های استارلینک در حال حاضر از چه نقطه‌ای در حال گذر هستند، بررسی کرد. 

ایکنا ـ آیا عبور ماهواره‌ها باعث آلودگی نوری در آسمان شب یا اختلال در فعالیت نجومی هم می‌شود؟ 

بله. اصلاً یکی از اصول خرابکاری ماهواره‌ها از دید کارشناسان نجوم این است که دیگر کیفیت صورت‌های فلکی و ستاره‌ها در آسمان شب به اندازه قبل نیست و نورهایی که مدام در آسمان گذر می‌کنند، تمرکز شما را برای دیدن آسمان از طریق تلسکوپ یا چشم غیرمسلح بر هم می‌زنند و در آسمان تعدد نوری ایجاد می‌کنند.

این ایرادات به انجمن‌های ستاره‌شناسی در دنیا ارسال شده است و آن‌ها پیگیری و فشارهایی به شرکت‌هایی که ماهواره‌ها را به تعداد زیاد و منظومه‌ای به فضا پرتاب می‌کنند، اعمال کرده‌اند. این شرکت‌ها برای رفع مشکل، روی ماهواره‌های خود شیلد‌هایی ایجاد کردند تا نورهای پنل‌های خورشیدی به‌صورت ضعیف‌تر منعکس شود. 

ایکنا ـ به نظر شما استارلینک تهدیدی برای نجوم آماتوری و رصد‌های علمی هم به‌شمار می‌آید؟ 

بله؛ نه تنها استارلینک، بلکه همه سامانه‌های ماهواره‌ای و منظومه‌ای به‌دلیل تعدد و از بین بردن فضای طبیعی آسمان مشکلاتی ایجاد کرده‌اند. 

ایکنا ـ در مقام یک کارشناس نجوم، چه توصیه‌ای برای عموم مردم در مواجهه با چنین پدیده‌هایی دارید؟ به نظر شما نیاز به آگاهی‌رسانی عمومی هم در این زمینه وجود دارد؟ 

چون کشور ما در معرض بعضی تهدیدات نظامی قرار می‌گیرد، مردم باید آگاهی‌های محدودی در این زمینه‌ها داشته باشند تا در هنگام مواجهه با آن‌ها دچار نگرانی نشوند.

زهراسادات محمدی