دیوان خاوری کوزه‌کنانی؛ میراثی از ادبیات عاشورایی
مصحح دیوان خاوری کوزه‌کنانی گفت: میرزا معصوم خاوری از شاعران مرثیه‌سرای شاخص و ترکیب‌بندسرای سده سیزدهم هجری است و آثار او در زمینه ادبیات آیینی و عاشورایی جایگاه مهمی دارد.
در دل کوچه‌های کهن کاشان، هنوز می‌توان ردپای شاعرانی را یافت که کتیبه‌های خیالشان بر دیوارهای تاریخ این شهر جاودانه مانده است. حاج میرزا معصوم خاوری کوزه‌کنانی یکی از همین گنجینه‌های کمتر شناخته‌شده است؛ شاعری که شعر عاشورایی و ترکیب‌بندهایش، آیین محرم و صفر را با حماسه کربلا و نام امام رضا(ع) به هم پیوند می‌دهد. حالا پس از دو قرن، نرجس سپهرنژاد، استاد دانشگاه و از نوادگان او، با تلاشی بی‌وقفه، دست‌نوشته‌های پراکنده این شاعر مرثیه‌سرای سده سیزدهم را گردآوری و تصحیح کرده است تا میراث مکتوب خاندانش را به نسل امروز هدیه دهد. خبرنگار ایکنا از اصفهان در این گفت‌وگو از سپهرنژاد درباره این مسیر عاشقانه و ارزش این دیوان برای هویت فرهنگی کاشان می‌پرسد.
ایکنا ـ در آغاز گفت‌وگو، خودتان را برای مخاطبان معرفی کنید و بگویید چه مسیری طی کردید که امروز ضمن تدریس در دانشگاه، در حوزه تصحیح متون کلاسیک هم فعال هستید؟
من دکترای زبان و ادبیات فارسی دارم و از سال ۱۳۸۵ تاکنون در دانشگاه‌های گوناگونی از جمله دانشگاه آزاد اسلامی کاشان، آزاد اسلامی بادرود و نطنز و دانشگاه علوم پزشکی، تدریس زبان فارسی عمومی و دروس تخصصی ادبیات فارسی را برعهده داشته‌ام.
حوزه تخصصی‌ام، سبک‌شناسی و تصحیح نسخ خطی است. در این زمینه، دو اثر مهم به نام‌های «دیوان اشعار حاج میرزا معصوم خاوری کوزه‌کنانی» و «مهرخاوری» را که نثر مسجع اوست، تصحیح کرده‌ام و آثار دیگری نیز در دست چاپ دارم.
حاج میرزا معصوم خاوری کوزه‌کنانی که از مفاخر و مشاهیر کاشان محسوب می‌شود، جد مادری‌ام بود و من در مقام یکی از نوادگانش، حدود ۲۰ سال است که در حال گردآوری و تصحیح آثار خطی وی هستم.
این شاعر اصالتاً اهل کوزه‌کنان آذربایجان بود؛ اما به کاشان مهاجرت کرد. اشعار کتیبه «مسجد تبریزی‌ها» و «آب‌انبار تبریزی‌ها» در کاشان از سروده‌های اوست.
ایکنا ـ چه شد که با میرزا معصوم خاوری کوزه‌کنانی آشنا شدید و به فکر تصحیح دیوان او افتادید؟
اطلاعات اولیه‌ام از طریق اقوال خاندان، اسناد خانوادگی و بخش مراکز فرهنگی به دست آمد؛ سپس با مراجعه به موزه‌ها و مراکز اسناد و کتابخانه‌هایی مانند آستان قدس رضوی، موزه ملی، موزه ملک، مجلس شورای اسلامی و همچنین نسخه متعلق به زنده‌یاد عباس بهنیا و حسن عاطفی که اکنون در موزه نسخ خطی متعلق به کتابخانه آیت‌الله غروی(ره) در کاشان نگهداری می‌شود، توانستم نسخ خطی آثار ایشان را گردآوری کنم.
تصحیح دیوان خاوری کوزه‌کنانی موضوع رساله دکترای من بود که در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد از آن دفاع کردم و سرانجام در آبان ۱۴۰۳ به چاپ رسید و روانه بازار نشر شد؛ همچنین دو صفحه تقریظ به قلم آقای مدرس‌زاده، استاد راهنمایم در ابتدای دیوان درج شده است.
آثار این شاعر که مربوط به حدود ۲۳۰ سال پیش است، در زمینه ادبیات آیینی و عاشورایی جایگاه مهمی دارد. ترکیب‌بند عاشورایی او در ۱۸ بند به ترکیب‌بندی در رثای امام هشتم(ع) متصل می‌شود و محرم و صفر، حماسه کربلا، مقتل، روضه، تعزیه و حرکت قافله اهل بیت(ع) را در پیوندی هنرمندانه به تصویر می‌کشد.
ایکنا ـ در این دیوان چه نکات تازه‌ای درباره فضای ادبی، اجتماعی یا آیینی دوره قاجار کشف کردید که پیش از این کمتر شناخته شده بود؟
در مقدمه کتاب، نکات ارزشمندی درباره فضای فرهنگی، اجتماعی و ادبی عصر قاجار آورده‌ام که امیدوارم علاقه‌مندان با مطالعه آن به ظرایف تازه‌ای دست یابند.
ایکنا ـ انتخاب اشعار منقوش بر کوشک قاجاری باغ فین کاشان چه اهمیتی دارد؟ آیا این اشعار فقط وجه ادبی دارد یا پیام‌های تاریخی و هویتی هم منتقل می‌کند؟
در دیوان خاوری کوزه‌کنانی چند اثر فاخر وجود دارد، از جمله سه مثنوی طولانی: «تحفةالحرمین» (سفرنامه منظوم حج و عتبات عالیات)، «احسن‌القصص» (تفسیر سوره یوسف(ع) و داستان یوسف و زلیخا) و «نصیحت‌النظام.»
این آثار در قالب قصیده، قطعه، غزل و ماده‌تاریخ به‌صورت کتیبه‌های گچ‌بری و لوح‌های سنگی بر ابنیه تاریخی دیده می‌شود، از جمله کتیبه‌های منقوش بر شترگلوی فتحعلی‌شاهی و کوشک قاجاری باغ فین کاشان. او حتی سال ساخت را با شعر و حساب ابجد در کتیبه ثبت کرده است. این اشعار افزون بر ارزش ادبی، حامل پیام‌های تاریخی و هویتی‌اند.
ایکنا ـ این پژوهش علمی چه چالش‌هایی داشت؟ به‌ویژه در مقابله چهار نسخه خطی.
قطعاً تصحیح و مقابله نسخ خطی، چالش‌های زیادی دارد. اختلاف نسخ در هر صفحه فراوان بود و این موارد در پاورقی‌های کتاب آورده شده است.
ایکنا ـ آیا در نسخه‌ها با اختلافات جالبی روبه‌رو شدید؟ اگر بله، مثالی بزنید.
بله، اختلاف نسخ گاهی قابل توجه است و همین ظرایف به کار تصحیح، غنا می‌بخشد. این اختلافات اغلب به‌دلیل بازنویسی‌های متعدد یا سهو کاتبان بوده است و در پاورقی‌ها آورده‌ام تا پژوهشگران آینده از آن بهره بگیرند.
ایکنا ـ به نظر شما میرزا معصوم خاوری چه جایگاهی در ادبیات آیینی و عاشورایی ایران دارد؟
او یکی از شاعران مرثیه‌سرای شاخص و ترکیب‌بندسرای سده سیزدهم هجری است و در آذربایجان و کاشان، یکی از مشاهیر و مفاخر شناخته می‌شود.
ایکنا ـ این پروژه چه پیوندی با هویت شهری کاشان دارد؟
در دیوان خاوری کوزه‌کنانی، ماده‌تاریخ‌های ارزشمندی درباره ابنیه تاریخی چون مساجد، باغ جهانی فین، حمام‌ها و دیگر بناها وجود دارد که هنوز به‌صورت لوح‌ها و کتیبه‌های کهن در بناها دیده می‌شود؛ بنابراین این دیوان، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی کاشان را بازتاب می‌دهد.
ایکنا ـ از دیدگاه شما چرا نسل جوان باید به نسخه‌پژوهی و تصحیح متون کلاسیک علاقه‌مند شود؟
احیای میراث مکتوب در حوزه‌های متعدد همواره ارزشمند و قابل اعتناست. امیدوارم نسل جوان توجه بیشتری به این حوزه داشته باشد و با شناسایی و تصحیح متون خطی، گنجینه‌های فرهنگی ما را زنده نگاه دارد.
ایکنا ـ در این مسیر، چه افرادی یا مراکزی بیشترین همراهی را با شما داشتند؟
بسیاری از مراکز علمی و فرهنگی و همچنین خانواده مرحوم خاوری کوزه‌کنانی و حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد فخرالواعظین خاوری کاشانی(ره) همراهی کردند. نوادگان خاندان مهندس، فخر و احمدی نیز در جلسات مربوط به این پروژه حضور مؤثری داشتند.
همچنین این کتاب از سوی انتشارات «اِما» و به همت نواده ایشان، امیرعباس مهندس در کاشان در قطع وزیری و در ۷۵۱ صفحه به زینت طبع آراسته شد.
ایکنا ـ آیا پروژه‌های دیگری هم در دست دارید؟
بله. اگر خداوند یاری کند، همچنان در مسیر احیای میراث مکتوب مشاهیر کاشان وظیفه خود را ادامه خواهم داد و تصحیح نسخه‌های خطی دیگری در دست انجام دارم.
ایکنا ـ و در پایان، مهم‌ترین پیامی که این دیوان برای نسل امروز دارد، چیست؟
مهم‌ترین پیام این دیوان، توصیه به دانش‌اندوزی، آموزه‌های قرآنی، توسل به خاندان عصمت و طهارت(ع) و پیروی از مکتب حسینی است؛ همان‌طور که در داستان «احسن‌القصص» آمده، حاج میرزا معصوم بر توسل حضرت یعقوب(ع) به ۱۴ معصوم(ع) برای استجابت دعا تأکید می‌کند که این پیام همچنان برای امروز ما زنده و الهام‌بخش است.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
