فناپذیری و جاودانگی نعمت‌ها از منظر نهج‌البلاغه

به گزارش ایکنا از اصفهان، مهدی مطیع، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، در هشتادویکمین نشست از سلسله‌نشست‌های خوانش حکمت‌های نهج‌البلاغه که دیروز، ۱۹ مردادماه در بستر فضای مجازی برگزار شد، به شرح موضوع محدودیت همه معدود‌ها ذیل حکمت ۷۵ نهج‌البلاغه پرداخت و اظهار کرد: علی(ع) در این حکمت می‌فرماید: «هر چیز قابل شمارشی روزی تمام می‌شود و هر چیزی که انتظارش می‌رود، روزی فرا می‌رسد.» این عبارت در منابع دیگر مثل غررالحکم، با اضافاتی همراه است که نشان می‌دهد صاحب غررالحکم آن را از منبع دیگری روایت کرده‌ و احتمالاً کلام مولا همان روایت نقل‌ شده در غررالحکم است که مرحوم سیدرضی بخشی از آن را گزینش و به‌عنوان حکمت ۷۵ نقل کرده‌ است.

وی افزود: در این حکمت، علی(ع) به این نکته مهم اشاره می‌کند که هر معدودی، محدود است. یعنی هر نعمت قابل شمارشی حتماً محدود و محکوم به فناست و در مقابل، هر چه نامحدود و غیرقابل شمارش است، تحت قبه بقا و جاودانگی قرار دارد. تعداد ثانیه‌ها، ساعت‌ها و روزهای عمر انسان، اموال و دارایی، فرزندان، خاندان، دوستان و...، همه قابل شمارش و معدود‌ و لذا، ناپایدار و فناپذیرند. خداوند نیز در آیه‌ دوم سوره همزه، به حقیقت فناپذیری معدودها اشاره می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در شرح بیشتر این حکمت متذکر شد که به‌هیچ‌وجه نباید محتوای این روایت با محاسبه و شمارش برای تدبیر و برنامه‌ریزی در امور زندگی خلط شود. محاسبات عقلانی در تدبیر زندگی کاملاً ممدوح و پذیرفتنی است، ولی آنچه ناصواب و مردود به‌شمار می‌رود، دل بستن و دلخوش بودن به شمارش و فزونی نعمت‌هاست. آنچه در فرهنگ قرآن ناپسند محسوب می‌شود، شخصیت شمارشگری است که در وجود انسان رخنه می‌کند و از برشمردن نعمت‌ها، سرمست و مقهور می‌شود. خداوند در آیاتی از سوره کهف که به داستان صاحبان باغ‌های پرثمر می‌پردازد، علت نزول عذاب الهی را همین شخصیت شمارشگر، دلخوشی و سرمستی ناشی از فزونی محصولات باغ و عدم درک منشأ این فزونی که همان لطف و قدرت لایزال الهی است، بیان می‌کند. نمونه دیگری که قرآن از شخصیت‌های شمارشگر مثال می‌زند، داستان قارون است. او نیز به‌شدت به فزونی مال و ثروت و دیگر دارایی‌های مادی دلخوش بود و مرتب آنها را شمارش می‌کرد و در معرض دید افراد جامعه قرار می‌داد. به این ترتیب، قرآن شخصیت شمارشگر را مذمت می‌کند.

وی با اشاره به قسمت دوم حکمت مولا که به‌منزله مکمل بخش اول است، گفت: علی(ع) در ادامه این حکمت، از فرا رسیدن هر آنچه انتظارش کشیده می‌شود، سخن می‌گوید و نزدیک شدن مرگ را هشدار می‌دهد. عمر انسان، هم به‌ لحاظ محدود بودن و هم به‌ لحاظ تحقق قطعی انتظار فرارسیدن مرگ، انتها و پایانی دارد. خداوند در آیه ۶۷ سوره انعام می‌فرماید: برای هر چیز قرارگاهی است و به‌زودی، ظهور و تحقق آنها را خواهید دانست. علی(ع) در حکمت ۱۹۱ نیز می‌فرماید: «انسان هیچ روز جدیدی را آغاز نمی‌کند، مگر با کم شدن روزی دیگر.» پس مرگ که در انتظارش هستیم، روزی به سراغ ما می‌آید و از ما دور نیست. قرآن کریم نیز نسبت‌ به عدم پذیرش محدودیت عمر هشدار می‌دهد.

مطیع فهم دیگر حاصل از این حکمت را ایجاد شوق رهایی از محدودیت و شمارشگری و رسیدن به بی‌نهایت دانست و افزود: همان‌طور که در جلسه قبل اشاره شد، هشدارهای علی(ع) نسبت‌ به فرا رسیدن مرگ به‌منظور القای اضطراب و نگرانی به مخاطب نیست، بلکه پیام‌آور امید به لقای الهی و رسیدن به وسعت لایزال اوست. درک لذت رسیدن به جاودانگی را به‌هیچ‌وجه نمی‌توان با انواع عرفان‌های نادرست امروزی همچون توهمات قانون جذب، قانون کائنات، عرفان حلقه و... تجربه کرد. رستن از محدودیت‌ها و رسیدن به وسعت و جاودانگی، ذیل امید و رجای الهی قابل‌ درک است. همان‌گونه که خداوند در آیه ۲۸۶ سوره بقره می‌فرماید: «هیچ تکلیفی بر شما نیست، مگر رسیدن به وسعت».

وی ادامه داد: بنای هستی بر وسعت بوده و وظیفه اصلی ما در این دنیا، حرکت از سمت محدودیت و فنا به سمت وسعت و جاودانگی است. انسان برای بقا آفریده شده، نه برای فنا و لذا، باید از تنگناهای شمارش و محدودیت به وسعت‌های نامحدود و لذت‌های مطلق و محض برسد. نعمت‌های این دنیا قابل شمارش و فناپذیرند، ولی مفاهیم معنوی همچون حسن‌ خلق، عشق الهی، نور الهی، خیرخواهی و...، غیرقابل‌شمارش و نامحدودند. حتی انجام عمل خوب مانند به‌جای آوردن نماز، روزه، حج و... نیز قابل شمارش و محدود است، چراکه با توان جسمی، روحی و دقت کافی ارتباط دارد، ولی آنچه نامحدود و غیرقابل‌شمارش محسوب می‌شود، خلق خوب است. برای وسعت بخشیدن به اعمال خوب باید آنها را به خلق خوب اتصال داد تا فناناپذیر و ابدی شوند. عشق الهی، مهرورزی، ایثار، عاطفه و...، ما را از محدودیت خارج می‌کند و به سمت نامحدود سوق می‌دهد. در خلق خوب است که شمارش‌ها کنار می‌رود و وسعت‌ها نمایان می‌شود. برای مثال، موضوع پررونق روزهای جاری، نذر برای جلب رضایت امام حسین(ع) است که خصوصاً در ماه محرم از حالت قابل شمارش و محدود خارج و به وسعت غیرقابل‌شمارش تبدیل می‌شود.

این استاد دانشگاه ضمن اشاره به مفهوم وسعت ذیل اسمای الهی واسع و موسع، بیان کرد: ذیل اسم الهی واسع، خروج از تنگناهای اخلاقی و رسیدن به وسعت کمالات را طلب می‌کنیم و ذیل اسم الهی موسع، درخواست شخصیت وسعت‌دهنده به دیگران را خواستاریم.

وی در پایان، با خوانش مناجات الراجین از امام سجاد(ع)، موضوع القای امید، رجا به لقای الهی و رسیدن به وسعت و کمال نامحدود و مطلق را در این مناجات دنبال کرد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان