عطار نیشابوری؛ ارادتمند آستان علوی
عطار نیشابوری اگرچه سنی‌مذهب بود، اما ارادتی صادقانه و عمیق به امام علی(ع) داشت و در مثنوی‌های خود، به‌ویژه در مقدمه آن‌ها، با زبانی هنرمندانه و عاشقانه، تصویری والا و بی‌نظیر از امام علی(ع) ترسیم کرده است.
فریدالدین عطار نیشابوری، عارف و شاعر نامدار قرن هفتم هجری در اشعار خود، به‌ویژه اثر منثورش، «تذکرةالاولیا» به بررسی زندگی و سخنان عارفان و صوفیان مسلمان پرداخته است. در این میان، جایگاه ویژه اهل بیت(ع)، به‌ویژه حضرت علی(ع)، امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) در این کتاب، از نگاه عمیق عطار به سیره و سخنان این بزرگان حکایت دارد.
عطار نیشابوری اگرچه سنی‌مذهب بود، اما ارادتی صادقانه و عمیق به امام علی(ع) داشت. این ارادت چنان بود که حتی قاضی نورالله شوشتری، او را به تشیع نزدیک دانسته است. عطار در مثنوی‌های خود، به‌ویژه در مقدمه آن‌ها، با زبانی هنرمندانه و عاشقانه، تصویری والا و بی‌نظیر از امام علی(ع) ترسیم کرده است. او با وجود تعصبات مذهبی رایج در دوران خود، هرگز حق اهل بیت(ع) را نادیده نگرفت و در وصف فضایل امام علی(ع)، جانب انصاف را رعایت کرد.
برای نمونه در کتاب تذکرةالاولیا، آغاز و پایان کتاب با ذکر اهل بیت(ع) است؛ عطار کتاب را با امام جعفر صادق(ع) آغاز می‌کند و با امام محمد باقر(ع) به پایان می‌برد.
اگرچه عطار شافعی‌مذهب بود، اما در مقدمه کتاب یادشده تصریح می‌کند که قصد داشته اثر دیگری درباره انبیا، صحابه و اهل بیت(ع) بنویسد؛ اما به دلایلی موفق نشده است. با این حال، در تذکرةالاولیا بارها به سیره و سخنان امام علی(ع) و دیگر اهل بیت(ع) اشاره کرده است.
جایگاه برجسته امام علی(ع) در شعر عطار
عطار در تذکرةالاولیا، امام علی(ع) را با عنوان «مرتضی» معرفی می‌کند که نشان‌دهنده مقام علمی و عرفانی ایشان است. به گفته عطار، اهل طریقت امام علی(ع) را پیشوای خود در علم و عمل می‌دانستند. او از قول جنید بغدادی نقل می‌کند که «شیخ ما در اصول و فروع و بیان حقایق، علی مرتضی است... خداوند به او چنان علمی عطا کرده بود که کسی تاب شنیدن آن را نداشت.» عطار در منطق‌الطیر درباره فضیلت‌های امام علی(ع) چنین سروده: «مقتدا بی‌شک به استحقاق اوست/ مفتی مطلق علی‌الاطلاق اوست/ چون علی از غیب‌های حق یکی‌ست/ عقل را در بینش او کی شکی‌ست/ هم ز اقضیکم علی جان آگه است/ هم علی ممسوس فی ذات الله است/ از دم عیسی کسی گر زنده خاست/ او بدم دست بریده کرد راست/ گشته اندر کعبه آن صاحب قبول/ بت‌شکن بر پشتی دوش رسول/ در ضمیرش بود مکنونات غیب/ زان برآوردی ید بیضا ز جیب/ گر ید بیضا نبودیش آشکار/ کی گرفتی ذوالفقار آنجا قرار/ گاه در جوش آمدی از کار خویش/ گه فرو گفتی به چه اسرار خویش/ در همه آفاق هم دم می‌نیافت/ در درون می‌گشت و محرم می‌نیافت.»
عطار در آثار خود به صفات متعددی از امام علی(ع) اشاره کرده است که در قرآن و سنت نبوی ریشه دارد. بعضی از این صفات عبارت است از:
زهد و تقوای امام
عطار در تفسیر آیه ۹ سوره انسان، «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ...»، به زهد و بی‌رغبتی امام علی(ع) به دنیا اشاره می‌کند. او دنیا را در نظر امام علی(ع) همچون زنی می‌داند که بر آن حضرت حرام شده است: «گرفته این جهان زخم سنانش/ گذشته زان جهان وصف سه نانش/ چو در سر عطا اخلاص او راست/ سه نان را هفده آیه خاص او راست/ سه قرصش چون دو قرص ماه و خورشید/ دو عالم را بخوان بنشاند جاوید/ تو را گر تیر باران بر دوامست/ علیُّ جُنّةُ جُنّة تمامست.»
بخشش انگشتر در نماز
یکی از مشهورترین روایات درباره امام علی(ع)، بخشیدن انگشتر به نیازمند در حال رکوع است. این روایت که در تفاسیر شیعه و سنی آمده، در آیه ۵۵ سوره مائده نیز بازتاب یافته است. عطار این واقعه را چنین توصیف می‌کند: «هیچ‌کس از خوان تو نومید نیست/ غیر را از فضل تو امید نیست/ من به تو امیدوارم یا امیر/ این فقیر بینوا را دستگیر/ پیش بعضی بود سائل جبرئیل/ این سخن را گرچه کم دیدم دلیل/ بود حیدر در رکوع از بهر حقّ/ ناگهان زد سائلی پیشش نطق/ دست جود افشاند ناگه مرتضی/ داد سائل را ز انگشت او عطا.»
یا در جایی دیگر چنین سرود: «علی را گوی تا فرمان بری را/ ببخشد در نماز انگشتری را/ برو با بت‌پرستان داوری کن/ جهانشان حلقه انگشتری کن.»
شجاعت و دلاوری
عطار در توصیف شجاعت امام علی(ع)، به جنگ خیبر اشاره می‌کند؛ جایی که پیامبر(ص) پرچم را به دست امام داد و فرمود: «فردا پرچم را به دست مردی می‌دهم که خدا و رسولش را دوست دارد.»
«که در مردی سر و جان را ببخشید/ که اندر کل عالم جمله حق دید/ چو او دیگر نباشد در جهان مرد/ که کرده است آنچه او با قلعه کرد.»
علم و مرجعیت دینی
عطار امام علی(ع) را وارث علم پیامبر(ص) و مرجع علمی امت اسلامی می‌داند. او به آیه ۴۳ سوره رعد استناد می‌کند که در آن پیامبر(ص) به خدا و «کسی که علم کتاب دارد» اشاره می‌کند. عطار معتقد است این اشاره به امام علی(ع) است: «خواجه حق پیشوای راستین/ کوه حلم و باب علم و قطب دین/ ساقی کوثر، امام رهنمای/ ابن عم مصطفا، شیر خدای/ مرتضای مجتبا، جفت بتول/ خواجه معصوم، داماد رسول/ در بیان رهنمونی آمده/ صاحب اسرار سلونی آمده.»
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
