گزارش منابع تاریخی درباره مادر امام جواد(ع)

گزارش‌های تاریخی درباره مادران حضرات معصومین(ع) و نقش و جایگاه رفیع آنان در شکل‌گیری شخصیت ائمه(ع)، یکی از موضوعات مغفول در تاریخ اسلام است؛ موضوعی که کمتر مورد توجه مورخان و پژوهشگران قرار گرفته و متأسفانه در حافظه تاریخی جوامع اسلامی به‌صورت مبسوط ثبت نشده است. گویا نقش این بانوان در شکل‌گیری بن‌مایه و شاکله امامان(ع) چندان مهم تلقی نشده و صرف اشاره به نام و کنیه آنان در منابع مشهور، کافی دانسته شده، این در حالی‌ست که بررسی جایگاه مادران در زندگی بزرگان دینی، ضرورتی انکارناپذیر دارد. در سنت اسلامی، نامیدن افراد در نسبت با مادران‌شان، نشانه تکریم و تعظیم بوده است، چنانکه پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) گاه با این عنوان خوانده می‌شدند. درباره مادر امام جواد(ع) گزارش‌های متنوعی در منابع تاریخی آمده که نیازمند بررسی دقیق است. 

آشنایی اجمالی با مادر امام جواد(ع) 

تمامی منابع تاریخی با صراحت بر کنیز بودن مادر امام جواد(ع) تأکید کرده‌اند و صرفاً درباره حبشی‌بودن ایشان تردیدهایی وجود دارد. حبیب بغدادی (متوفا در ۲۴۵ ه.ق) در کتاب خود، نام امام جواد(ع) را در بخش «ابناء الحبشیات» ذکر و به حبشی‌بودن مادر ایشان اشاره کرده است. این گزارش با توجه به قدمت منبع، نشان‌دهنده غیرعرب‌بودن این بانوی بزرگوار است. 

نسبت‌های «نوبیه» و «مریسیه» که در بعضی از منابع برای مادر امام جواد(ع) ذکر شده، با گزارش حبشی‌بودن منافاتی ندارد؛ چرا که این مناطق همگی در شمال آفریقا قرار دارند. فقط ابن‌شدقم (متوفا پس از ۹۰۰ ه.ق) بدون ارائه دلیل، مادر امام جواد(ع) را رومی دانسته است که با توجه به تأخر زمانی و مخالفت این نظر با منابع متقدم، قابل پذیرش نیست. 

اسامی مادر امام جواد(ع) 

پیش از بررسی اسامی مادر امام جواد(ع)، توجه به علت تعدد نام‌های کنیزان ضروری‌ست. روایات فقهی و دیدگاه‌های علمای اسلام بر استحباب تغییر نام کنیز پس از خریداری دلالت دارد. کلینی در روایتی از امام صادق(ع) نقل می‌کند که ایشان فرمود: «وقتی برده‌ای خریدی، نامش را تغییر بده و با غذاهای شیرین از او پذیرایی کن.» 

فقها نیز با استناد به روایات، استحباب تغییر نام بردگان را پس از خریداری تأیید کرده‌اند. برخی معتقدند حکمت این کار، کمک به فراموشی گذشته دردناک و شروع زندگی جدید برای کنیز است. صاحب «اعیان النبوة» نیز در شرح حال مادر امام رضا(ع) می‌نویسد: «تعدد نام برای کنیزان در آن دوران، هم مرسوم بوده و هم به‌دلیل تغییر مالکان، مستحب شمرده می‌شده است.» 

برای مادر امام جواد(ع)، 9 نام گوناگون در منابع ذکر شده که بخشی از آن‌ها احتمالاً تصحیف یکدیگرند: 

خیزران: در منابع متقدم با همین اعراب ثبت شده و به معنای گیاهی با ساقه‌های نرم و انعطاف‌پذیر است. این نام برای کنیزان، نشان‌دهنده باریک‌اندامی و ظرافت بوده است. 

سیبکه: به معنای رشته نقره که در منابع متقدم لغت دیده نشده است. نویسنده «اثبات الوصیه» این نام را نام اصلی مادر امام جواد(ع) دانسته است. 

سکینه: به معنای بانوی آرام، اما احتمالاً تصحیف «سیبکه» است. 

ریحانه: به معنای گل که نامی رایج برای کنیزان بوده است. 

درّه: به معنای بانوی ارزشمند. در بعضی از منابع، این نام ترجیح داده شده است. 

حربان: واژه‌ای نادر که فقط در منابع متأخر دیده شده است. 

خورنال: نامی که در هیچ کتاب لغتی یافت نشده است. 

صفیه: به معنای بانوی برگزیده که اولین بار، حسن بن محمد قمی (متوفا در حدود ۳۷۸ ه.ق) ذکر کرده است. 

خُمصان: نامی که فقط در «تاریخ قم» آمده و احتمالاً تصحیف «خُمْصانه» (به معنای پناهگاه) است. 

با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، به نظر می‌رسد نام اصلی این بانو در هنگام خریداری، «سیبکه» بوده که امام رضا(ع) آن را به «خیزران» تغییر داده‌ است. نام «درّه» نیز می‌تواند معادل عربی «سیبکه» باشد، نه نامی مستقل. دیگر اسامی یا تصحیف این نام‌ها هستند یا در منابع متأخر و کم‌اعتبار ذکر شده‌اند. 

ملیت و تبار مادر امام جواد(ع) 

کلینی در الکافی، مادر امام جواد(ع) را «مولده من أهل ماریة القبطیه» معرفی کرده است. این گزارش با توجه به قدمت منبع، حائز اهمیت ویژه‌ای‌ست. شیخ مفید (متوفا در ۴۱۳ ه.ق) و شیخ طوسی (متوفا در ۴۶۰ ه.ق) نیز بر مولده‌بودن این بانو و انتساب وی به خاندان ماریه قبطیه تأکید دارند. طبرسی (متوفا در ۵۴۸ ه.ق) در تاج‌الموالید، علاوه بر تأیید این مطلب، تصریح می‌کند که این بانوی گران‌قدر از خاندان ماریه قبطیه بوده است. 

در منابع تاریخی، سه منطقه، زادگاه مادر امام جواد(ع) معرفی شده‌ است. نوبه که منطقه‌ای در جنوب مصر بوده و رود نیل از میان آن می‌گذرد. ناصر خسرو در سفرنامه خود به این سرزمین اشاره کرده است. مریس دومین زادگاهی‌ست که در منابع تاریخی برای این بانو ثبت شده است. مسعودی چنین گزارش می‌کند: «مردم، مصر اعلی (صعید) را تا دیار نوبه، مریسی نام نهاده‌اند.» علاوه بر این، حبیب بغدادی در تاریخ بغداد، امام جواد(ع) را در زمره «ابناء الحبشیات» ذکر کرده است. این گزارش با توجه به تقدم تاریخی منبع، قابل تأمل است. ابن‌عبدالحکم در کتاب «فتوح مصر و المغرب» به پیمان‌نامه‌ای اشاره می‌کند که براساس آن، اهالی نوبه موظف بودند سالانه تعداد مشخصی برده برای مسلمانان بفرستند. این گزارش نشان می‌دهد که بسیاری از کنیزان نوبیایی به سرزمین‌های اسلامی وارد می‌شدند. 

با جمع‌بندی همه گزارش‌های تاریخی می‌توان نتیجه گرفت که مادر امام جواد(ع) کنیزی قبطی از شمال آفریقا بود که به خاندان ماریه قبطیه (همسر پیامبر اکرم(ص)) انتساب داشت و تعدد نسبت‌های جغرافیایی (نوبیه، مریسیه و حبشیه) به‌دلیل هم‌جواری این مناطق و اشتراکات فرهنگی میان آن‌هاست. 

سه روایت درباره مادر امام جواد(ع) 

در منابع حدیثی از مادر امام جوادالائمه(ع) در سه موضع، سخن به میان آمده است که در ادامه به شرح آن‌ها پرداخته خواهد شد. 
روایت درخواست ابلاغ سلام امام کاظم(ع) (الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲): امام کاظم(ع) در مسیر سفر به مکه، به یزید بن سلیط فرمود که چون تو از این مکان عبور خواهی کرد... وقتی امام رضا را ملاقات کردی، سلام مرا به او برسان و به او بگو که به زودی فرزندی مبارک و پاکیزه برایش متولد خواهد شد... از خاندان ماریه قبطیه.» 

سند این روایت شامل احمد بن مهربان و محمد بن علی است که درباره وثاقت آن‌ها اختلاف نظر وجود دارد؛ اما پیش‌گویی دقیق امام کاظم(ع) درباره تولد امام جواد(ع) و تأکید بر انتساب مادر ایشان به ماریه قبطیه با احتساب فاصله زمانی حدود ۱۱ سال بین این پیش‌گویی و تولد امام جواد(ع) قابل تأمل است. 

روایت ولادت امام جواد(ع) (عیون المعجزات، ص ۱۱۹): امام رضا(ع) پس از تولد فرزندش فرمود: «إنما ولد لی ولد شبیه بموسی بن عمران فالق البحور و شبیه بعیسی بن مریم... قدّست أمّ ولدته زکیة طاهرة؛ همانا برای من فرزندی متولد شده که شبیه موسی بن عمران، شکافنده دریاها و شبیه عیسی بن مریم است... مادرش زنی پاک و طاهر است.» 

تحلیل سندی این روایت به فردی به نام حسین بن عبدالوهاب (قرن پنجم) می‌رسد که اطلاعات کمی درباره او وجود دارد. تشبیه امام جواد(ع) به دو پیامبر اولوالعزم و تأکید بر طهارت و پاکی مادر امام جواد(ع)، از نکات برجسته این حدیث است. 

روایت قیافه‌شناسان (الکافی، ج ۱، ص ۳۲۳): امام رضا(ع) در پاسخ به شبهات درباره نسب امام جواد(ع) به ایشان، به ذکر روایتی از پیامبر(ص) پرداخته و تذکر داده است که آیا نمی‌دانید پیامبر(ص) فرمود: «پدرم فدای پسر بهترین کنیزان باد؛ آن نوبیایی خوش‌دهان که رحمش مبارک است.» ارتباط این روایت با جریان تاریخی قیافه‌شناسان در منابع اهل سنت نیز آمده است. 

به‌طور خلاصه می‌توان گفت که هر سه روایت بر اصالت نوبیایی/ قبطی مادر امام جواد(ع) تأکید دارد. علاوه بر این، روایات ولادت و قیافه‌شناسان هر دو بر طهارت و برتری ایشان تصریح می‌کند؛ بنابراین ضعف‌های سندی بعضی از روایات با قرائن تاریخی و شهرت نقل جبران می‌شود. 

مدفن مادر امام جواد(ع) 

منابع تاریخی درباره زمان رحلت و محل دفن مادر امام جواد(ع)، این بانوی مکرم سکوت اختیار کرده‌اند. با این حال، با استناد به شواهد تاریخی می‌توان احتمال داد که قبر این بانوی بزرگوار در مدینه منوره واقع شده است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان