اثبات حضور علی بن باقر(ع) در مشهد اردهال با ۲۲۵ سند تاریخی
نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: در منابع تاریخی ۲۲۵ سند، قرینه و شاهد در تأیید نسبت میان امام باقر(ع) و فرزندش، علی و حضور و شهادت این امامزاده بزرگوار در مشهد اردهال وجود دارد.
در گذر سال‌ها، هنوز صدای علم و حلم از افق مدینه برمی‌خیزد؛ از خانه‌ای که چراغ هدایت را در سخت‌ترین روزگارها فروزان نگاه داشت. خانه‌ای که پنجمین امام، محمد بن علی الباقر(ع) از آن برخاست و با صبر و بصیرت، بنای تمدنی معارف شیعه را تا دورترین افق‌ها گسترد. به‌مناسبت سالروز شهادت آن وارث علم نبوی، خبرنگار ایکنا از اصفهان به سراغ مجید زجاجی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام رفته است تا در خصوص زندگی و زمانه امام باقر(ع)، راجع به گوشه‌ای کمتر روایت‌شده از زندگی علمی و تشکیلاتی ایشان بپرسد؛ از اعزام فرزندی به نام علی بن باقر(ع) به دیاری به نام فین، کاشان و اردهال و داستانی که در لابه‌لای اوراق کهن، هنوز بوی خاک کربلا می‌دهد. این گفت‌وگو، پلی میان تاریخ و هویت است؛ میان حقیقتی کهن و حرم مطهری که هنوز صدای کاروانی از کوفه تا کاشان را در خود دارد. در ادامه، متن شماره دوم این گفت‌وگو را می‌خوانیم.
ایکنا ـ در شماره گذشته، ابعاد گوناگون زندگی، امامت و مبارزات علمی و فکری امام محمدباقر(ع) را واکاوی کردیم و گفتیم که چرا این امام بزرگوار، شکافنده علوم و پرچم‌دار تمدن ناب علوی در روزگار خفقان بود. اکنون بفرمایید با توجه به نقش امام باقر(ع) در دوران امامت، چگونه می‌توان این نقش را در حوزه هدایت امت و انتقال آن به امامان بعدی تحلیل کرد؟
به دنبال بحثی که درباره زندگی امام باقر(ع) بیان شد، در ادامه باید عرض کنم که ایشان توانست کشتی سنگین هدایت را از امامان پیشین به نحو احسن تحویل بگیرد، حفظ کند و به گونه نیکویی به امامان بعدی تحویل دهد؛ اما چون ایام شهادت آن بزرگوار است، ضمن عرض تسلیت به ساحت مقدس امام زمان(عج)، مقام معظم رهبری و همه ارادتمندان، در بحث تشکیلات می‌توانیم صحبت را در خارج از حوزه حجاز نیز پیگیری کنیم. وقتی به خارج از حوزه حجاز اشاره می‌کنیم، یعنی خارج از پایگاه وحی مکه و مدینه و منظور ما منطقه عراق عرب و عجم است. عراق عجم حدوداً مناطقی شامل قم، اصفهان، کاشان، استان مرکزی، یزد و کرمانشاه را دربرمی‌گیرد.
بیشتر بخوانید:
ایکنا ـ در این چارچوب، تأثیرگذاری امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در گسترش تشیع در مناطق خارج از حجاز چگونه بوده است؟
من با دو مقدمه، نحوه تأثیر فعالیت‌های امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در جهان خارج از حجاز، یعنی بلاد اسلامی را بیان می‌کنم.
مقدمه اول این است که دشمن تمام تلاش خود را به‌کار برد که امام، افکار، یاران و حرکت‌های ایشان را زیر نظر بگیرد و محدود کند. محدودیت از هر نوعی ممکن بود و اگر بخواهیم نام ببریم، همان آزار و اذیت بنی‌امیه و بنی‌‌عباس با شیوه‌ای دیگر و شدیدتر ادامه یافت. ما اکنون در مقام برشمردن حرکت‌های ایذایی خلفایی که به اصطلاح مولودهای سقیفه بنی‌ساعده هستند، نیستیم؛ اما در این راه، آزار و اذیت‌ها، توطئه‌ها و محدودکردن‌ها اجازه نمی‌داد که اخبار بلاد اسلامی منسجم شود و چگونگی تأثیر حرکت ائمه(ع) در کل بلاد به رشته تحریر درآید.
ما به‌طور خودکار گزارش‌هایی از کل بلاد اسلامی در اختیار داریم؛ بنابراین اگر حرکت امام یا امام ماقبل و مابعد اثربخش نبود، هیچ‌گاه این تعداد جمعیت در مدینه جمع نمی‌شد، درس امام صادق(ع) برگزار نمی‌شد، یا بعداً هیچ‌گاه حدود چند هزار شاگرد پای درس امام صادق(ع) نمی‌نشستند. این عقلانی و طبیعی است. مردمی از مناطق عراق عجم یا فارس‌زبانان نیز خدمت امام رفتند و مردمی از منطقه اصفهان، قم و کاشان بودند که از یاوران ائمه بزرگ ما محسوب می‌شدند.
ایکنا ـ چرا گزارش‌های تاریخی مرتبط با این مناطق چندان منسجم و پرشمار نیست؟
مقدمه دوم به همین پرسش بازمی‌گردد. به‌قول معروف، «عدم الدلیل لایدل علی عدم الوجود» اگر در جایی دلیلی نباشد، نمی‌شود گفت فلان‌چیز وجود ندارد. باید تحقیق و پژوهش را ادامه داد. امروزه برخی از افراد، آگاهانه یا ناآگاهانه می‌گویند چون من ندیدم یا در فلان کتاب نیست، پس وجود ندارد و این بسیار خطرناک است.
به هر حال، اداره و دستگاه ضبط تاریخ منسجمی وجود نداشت که تمام وقایع را ریز به ریز در بلاد اسلامی ثبت و بعد هم آن را به مرکز ارسال کند؛ پس اگر حادثه‌ای در نقطه‌ای از شهرهای اسلامی رخ می‌داد، نمی‌توانیم بگوییم آن حادثه دروغ بوده؛ چون اخبار محلی گفته و در اخبار مرکز نبوده است.
ایکنا ـ درباره پیوند خاص مردم منطقه فین و کاشان با امام باقر(ع) و فرزندشان چه اطلاعاتی در دست داریم؟
با توجه به مقدمات گفته‌شده، اخباری به‌صورت کتبی یا شفاهی وجود دارد که مردمی از دیار فین و کاشان در سال ۱۱۳ هجری محضر امام را درک کرده و درخواست نماینده داشته‌اند. امام باقر(ع) نیز فرزندشان، حضرت علی بن باقر(ع) را به حوزه مأموریتش، یعنی مرکزیت عراق عجم یا کاشان اعزام کرد.
در مخطوطات محلی، تاریخ کتبی چند قرن پیش و تاریخ شفاهی اسناد فراوانی وجود دارد که آمدن ایشان، سه سال تبلیغ‌شان، اداره دین، اجتماع و اقتصاد مردم و امام‌جمعه‌گری این امامزاده عظیم‌الشأن را ذکر کرده؛ همچنین شهادت و چگونگی آن که مثل جدشان سیدالشهدا(ع) بوده، ذکر شده است. مردمی نیز هر ساله مراسمی با عناوین گوناگون، همچون قالی‌شویان برای زنده نگاه داشتن یاد این امامزاده برگزار کرده‌اند.
هیچ شک و شبهه‌ای در دعوت مردم فین و کاشان از امام باقر(ع) و ارسال نماینده از جانب آن حضرت و آمدن فرستاده ایشان به منطقه وجود ندارد. من در کتاب «بررسی آثار و نسب امامزاده علی بن امام محمد باقر(ع) و گنبد و بارگاه ایشان» حدود ۲۲۵ سند تاریخی قدیم و جدید، قرینه و شاهد در اعصار گوناگون، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم آورده‌ام که حاکی از این است که این امامزاده، فرزند امام باقر(ع) و در اردهال کاشان دفن است و مردم این مناطق شیعه بوده و به اهل بیت(ع) توجه داشته‌اند.
ایکنا ـ آیا شواهدی از قرون بعدی نیز بر این حضور دلالت دارد؟
بله. در قرون پنجم و ششم، گزارشی متقن و مستند وجود دارد. علامه بزرگوار، سیدابوالرضا راوندی نقل می‌کند که وقتی سلجوقیان به منطقه کاشان حمله کردند، مردم کاشان به حرم علی بن باقر(ع) پناه بردند، در صورتی که حرم‌های دیگر هم در اطراف و اکناف وجود داشت. این نشان می‌دهد که اینجا جایگاهی داشته است.
وقتی مجدالدین عبیدالله کاشانی، وزیر وقت حاکم از دنیا رفت، سیدابوالرضا او را در اردهال و در سردابه دفن کرد و بر او با حدود چند هزار نفر مردم کاشان نماز میت خواند. علامه قزوینی، صاحب کتاب «النَقض» اشاره می‌کند به اینکه «بحمدلله، کاشان منور است به چند مورد. یکی از آن موارد، وجود حرم علی بن باقر(ع) است» پس وجود ایشان همچون خورشید در وسط آسمان است و ما برای وجود خورشید در وسط آسمان به دلیل‌آوردن نیاز نداریم.
ایکنا ـ در دوران معاصر، چه کسانی بر این حضور صحه گذاشته‌اند؟
از قرن پنجم و ششم تا به حال، ده‌ها عالم جلیل‌القدر، نویسنده و متفکر اشاره کرده‌اند که علی بن باقر(ع) برای چه آمده و چه کاری انجام داده است، تا جایی که استاد امام، مرحوم آیت‌الله‌العظمی آمیرسیدعلی یثربی(ره) فرموده: «ما از شیعیان علی بن باقر(ع) هستیم.» علامة‌النسابه، آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی نیز می‌فرماید: «علی بن باقر(ع) در اردهال کاشان دفن است و ایشان از جمله امامزاده‌هایی است که صحیح‌ترین سند را دارد؛ هم فرزند بلافصل امام است و هم در اردهال کاشان دفن است.»
ایکنا ـ آیا اسناد بسیار کهنی هم در این زمینه وجود دارد؟
بله، نمونه‌ای هم برای ختم بحث اشاره می‌کنم. غیاث‌الدین جمشید بن مهدی بن اسماعیل بن مهدی بن فخرالدین بن شمس‌الدین محمد حسینی طوسی دلیجانی در سال ۹۵۱ هجری، در اوایل دوره صفویه، کتابی به نام «تبویب‌المالی» نوشته است. او از نسخه‌ای صحیح نقل می‌کند که مربوط به سال ۵۰۷ هجری و به خط شیخ فاضل کامل عامل، عبدالجبار علی بن منصور نقاش رازی است. وی از شیخ فقیه ابی محمد جعفر بن علی بن عبدالصمد نیشابوری نقل می‌کند که برای برادرش ابی‌الحسن علی بن عبدالصمد مطلبی نوشته که مربوط به سال ۳۶۸ هجری است. در آنجا نوشته شده: «هٰذا قبر وَلَدٌ من أولاد رسول‌الله(ص)، ابوالحسن علی بن محمد بن علی بن أبی‌طالب... .»
در ادامه آمده است: «و عِمارة القبة بأمر جار العبد المذنب الحافی طاهر بن محمد بن بهروز» به تاریخ صفر سال ۱۴۵ هجری؛ یعنی اولین گنبد و بارگاه بر قبر علی بن باقر(ع) در همان سال ساخته شده است. این از اسنادی به‌شمار می‌رود که ماقبل قرن پنجم نیز گزارشی از حرم علی بن باقر(ع) ارائه می‌دهد.
ایکنا ـ جمع‌بندی شما از این شواهد و اهمیت آن در شناخت تاریخ تشیع در ایران چیست؟
داستان نهضت و قیام علی بن باقر(ع) با توجه به اینکه حدود ۵۵ سال بعد از واقعه کربلا رخ داد و مردم هنوز داغدار بودند، آن‌قدر مشهور بوده است که در تاریخ و اسناد به‌جامانده ذکر شده که از دوران امیر تیمور گورکانی تا عصر ناصرالدین‌شاه، تولیت حرم حضرت معصومه(س) و مشهد اردهال یکی بوده است؛ یعنی حکام وقتی تولیت صادر می‌کردند، فقط تولیت دو حرم در قم و کاشان را مشترک تعیین می‌کردند.
این نشان می‌دهد که وجود علی بن باقر(ع) قطعی است و هیچ شک و شبهه‌ای در آن نیست. درباره اینکه شخصی بیان کرده در جاهایی مثل منطقه کرخه بغداد یا جعفریه امروز بغداد، قبری به نام علی بن باقر(ع) وجود دارد، در کتاب «بررسی ثبت و آثار» به‌طور مستدل جواب داده‌ایم. آن قبر اگر هم درست باشد، مربوط به نوادگان علی بن باقر(ع) است و منافاتی ندارد.
در پایان اینکه ما دوران ائمه(ع) را می‌توانیم در بلاد اسلامی پیگیری کنیم. هرچند امروزه دستیابی به سند سخت است؛ اما اسنادی وجود دارد. دلیل باقی‌ماندن تشیع و نفوذ آن در منطقه قم و کاشان از همان اواخر قرن اول شروع شده است. در کتاب‌های تاریخی، تشیع در این مناطق به اواخر قرن اول مربوط می‌شود، تا جایی که شخصی در منطقه کاشان بود که از شاگردان ابن‌عباس محسوب می‌شد و در زمان امام علی(ع) و امامان بعدی می‌زیسته است.
تشیع کاشان و قم فقط به دوران صفویه برنمی‌گردد، بلکه در این دوران رونق بیشتری پیدا کرد. امیدواریم مکتب مقاومتی که آن روز در شهادت علی بن باقر(ع) به‌وجود آمد، امروز هم ادامه پیدا کند. در نگاهی کلی، می‌توان گفت که شهرت مشهد اردهال و حرم حضرت سلطانعلی(ع) در طول زمان فراز و فرودهایی داشته و اگر اکنون قوت گرفته، از برکت خون شهدا و نگاه مقام معظم رهبری است. ایشان در جریان زیارت آستان علی بن باقر(ع) که یک بار به این منطقه آمده‌اند، فرمودند: «من به همه امامزادگان علاقه دارم، حضرت علی بن باقر(ع) که جای خود دارد.» این نشان می‌دهد که هویت آن حضرت، ثابت و صددرصد است.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
