حکومت مهدوی در کلام امام باقر(ع)
در روایات امام باقر(ع)، حکومت حضرت مهدی(عج) که با محوریت عدالت، علم و اخلاق، تمامی مشکلات بشر را حل خواهد کرد، واجد شاخص‌هایی چون عدالت فراگیر، رفاه عمومی و احیای ارزش‌های الهی است.
زنده نگه‌داشتن اندیشه انتظار منجی در میان مؤمنان، از مهم‌ترین زمینه‌های برپایی حکومت فراگیر الهی‌ست؛ بنابراین ائمه شیعه همواره با تبیین ابعاد نظام حکومت مهدوی، شور و شوق انتظار را در دل مؤمنان زنده نگه می‌داشتند. امام باقر(ع) نیز در این راستا، گاهی با تبیین وضعیت کلی جهان در هنگامه و آستانه ظهور و گاهی با به تصویر کشیدن گوشه‌هایی از حکومت جهانی حضرت قائم(عج)، امید به برپایی حکومت مهدوی را در دل شیعیان، تازه نگه می‌داشت. در یادداشت پیش رو، به تبیین مؤلفه‌های اصلی حکومت مهدوی در منظومه کلمات گهربار امام باقر(ع) پرداخته و در شماره بعدی، مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... این حکومت از منظر ایشان، به‌طور مبسوط بررسی می‌شود.
دوران پیش از ظهور
تصویر ارائه‌شده از دوران پیش از ظهور در سخنان امام باقر(ع)، گویای جامعه‌ای‌ست که در ورطه نابسامانی، ستم و بحران‌های عمیق اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی فرورفته است. بدیهی‌ست که شناخت این شرایط، مقدمه‌ای برای درک گستره تحولات پس از قیام امام مهدی(عج) محسوب می‌شود. در این بازه حساس تاریخی، امام باقر(ع) با هدف بیدارکردن مؤمنان، نشانه‌هایی از وضعیت پیش از ظهور را بیان فرموده که حاوی نکاتی ژرف و هشداردهنده است.
یکی از مشکلات بنیادینی که آن حضرت به تبیین آن‌ها پرداخته، رواج استبداد در ساختارهای حکومتی‌ست. از دیدگاه ایشان، پیش از قیام مهدی(عج)، حکومت‌ها دچار خودکامگی و بیداد می‌شوند، چنانکه مردم از ستم زمامداران خود رنج می‌برند. ایشان در توصیف شدت این وضعیت می‌فرماید: «لایقومُ القائم إلّا علی خوفٍ شدید؛ قائم قیام نمی‌کند مگر در دورانی پر از بیم و هراس.» این ترس عمومی، حاصل سلطه جائرانه حاکمان و تزلزل امنیت روانی در جامعه است.
در کنار استبداد، فضای ناامیدی و یأس نیز تمام ملت‌ها را دربرمی‌گیرد، آن‌چنانکه حضرت می‌فرماید: «و خروجه إذا خرج عن الیأس و القنوط.» خروج حضرت مهدی(ع) وقتی صورت می‌گيرد که مردم از گشايش ناامید باشند. در این مرحله از تاریخ، جوامع انسانی اسیر بحران‌های فراگیری چون نابرابری، آشوب و بی‌عدالتی هستند و انتظار طولانی برای ظهور منجی، امیدشان را ناامید کرده است. این ناامیدی، مردم را نسبت به اصلاح شرایط مأیوس کرده و در دل‌های آنان اندوهی ژرف نشانده است.
در این فضای تاریک، فساد اخلاقی نیز ابعادی هولناک به خود می‌گیرد. انحرافات جنسی به‌گونه‌ای همه‌گیر می‌شود که کانون خانواده را تهدید می‌کند. امام باقر(ع) در ترسیم این وضعیت می‌فرماید: «یخرج القائم إذا تشبّه الرجال بالنساءِ و النساء بالرجال و اکتفی الرجال بالرجال و النساء بالنساء؛ قائم زمانی ظهور خواهد کرد که مردها خود را شبیه زنان کنند و زنان شبیه مردان شوند. آن‌گاه مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان.» بی‌تردید چنین دگرگونی‌هایی در نظام اخلاقی جامعه، نشانه‌ای از سقوط در پرتگاه انحطاط است که همزمان با آن، شالوده‌های حیات انسانی در خطر قرار می‌گیرد.
از دیگر مشخصه‌های دوران پیش از ظهور، فقدان یاور و پناه برای مردم است. با گسترش گرفتاری‌ها، نوع‌دوستی رنگ می‌بازد و انسان‌ها صرفاً در اندیشه حل مشکلات شخصی خود هستند و حتی درصدد تجاوز و سوءاستفاده از یکدیگر برمی‌آیند. امام باقر(ع) در ترسیم این شرایط، انسان‌های ضعیف را به بز مرده‌ای تشبیه می‌کند که زیر چنگال‌های حیوانی درنده قرار گرفته است و برای او تفاوتی نمی‌کند که بر کجا دست بگذارد. در چنین شرایطی، مردم نه مکانی امن برای پناه‌بردن دارند و نه توانایی فرار از چنگال درندگان: «لا ترون الذی تنتظرون حتی تكونوا كالمعزی الموات الْتی لایبالی الخابس أین یضع یده فیها، لیس لكم شُرف ترقونه و لاسناد تسندون إلیه أمركم.»
جنگ، کشتار و فتنه نیز از عناصر و خصوصیات پررنگ این دوران است. امام برای ترسیم بهتر این وضعیت، از عبارت «یشتمل الناس موت و قتل» استفاده می‌کند که حاکی از کشتار دسته‌جمعی مردم است؛ همچنین در روایت دیگری از ایشان، وقتی جابر از زمان قیام حضرت مهدی(ع) پرسید، حضرت فرمود: «أنیّ يكون ذلك یاجابر و لمّ یكثر القتلا بین الحیرة و الكوفة؛ چگونه این امر تحقق یابد، در حالی که هنوز بین حیره و کوفه تعداد کشته‌ها زیاد نشده است.» این سخن، از کشته‌های بسیار در منطقه‌ای خاص، پیش از ظهور حکایت دارد و نشانگر آن است که آستانه قیام با درگیری‌های شدید و خون‌ریزی‌های وسیع همراه خواهد بود.
در نهایت، افزایش مرگ‌های ناگهانی، از جمله ویژگی‌های نگران‌کننده پیش از ظهور است. در این‌باره امام چنین بیان کرده است: «قدام القائم موتان: موت أحمر و موت أبیض، حتّی یذهب من كلّ سبعة، خمسَة؛ فالموت الأحمر، السیف و الموت الأبیض، الطاعون.» این روایت به روشنی بیان می‌کند که مرگ با سلاح و بیماری‌های فراگیر، دو عامل عمده‌ای خواهد بود که جان بیشتر مردم را می‌گیرد و زمین را از حدود ۷۰ درصد ساکنان خود خالی می‌کند. مرگ سفید در این روایت به بیماری و مرگ قرمز به کشتار با سلاح اشاره دارد.
این مجموعه از توصیفات، تصویری شفاف و البته وحشتناک از پیش‌زمینه‌های قیام عدالت‌گستر مهدی موعود(عج) ارائه می‌دهد؛ جهانی فرورفته در ظلم، سرگشته از بحران، مأیوس از نجات و گرفتار در زنجیر فساد و مرگ.
مؤلفه‌های حکومت مهدوی
آنچه از منظر امام باقر(ع) درباره حکومت حضرت مهدی(عج) ترسیم شده، مبتنی بر اصولی‌ست که تمام اجزای حکومت را با محوریت نظام‌نامه‌ای مشخص هماهنگ می‌کند. سیاست‌های کلی این حکومت به روشنی در کلمات آن حضرت بازتاب یافته و چند ویژگی اساسی برای آن تبیین شده است.
نخست آنکه، حکومت مهدوی، واحد و جهانی‌ست. امام باقر(ع) در تفسیر آیه ۳۳ سوره توبه، «هُوَ الَّذِى أَرْسَلَ رَسُولَهُ باِلْهُدَى وَ دِینِ الْحَقّ ِ لِیظْهِرَهُ عَلىَ الدِّینِ كُلِّهِ وَ لوَْ كَرِهَ الْمُشْرِكُون؛ او کسی‌ست که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین‌ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند» چنین فرمود: «آن زمان، هنگام قیام مهدی‌ست که اسلام را بر تمامی ادیان، حاکم می‌گرداند.» همچنین از ایشان نقل شده است: «... هنگامی که پس از ظهور مهدی(عج) بر گرد ایشان، ۱۰ هزار نفر انسان مقتدر و فداکار گرد آمدند، همه یهودیان و مسیحیان و کسانی که جز خدای یگانه را می‌پرستند، به امامت و راه و رسم او ایمان می‌آورند و قیام جهانی و انقلاب او را تصدیق و تأیید می‌کنند. آن‌گاه است که همه ملت‌ها یک ملت می‌شوند، ملت اسلام و پیروان همه ادیان به دین اسلام می‌گروند و همه معبودهای دروغین مورد غضب خدا قرار می‌گیرند و آتشی از آسمان فرود می‌آید و آن‌ها را طعمه خویش می‌سازد و همه را به خاکستر تبدیل می‌کند.»
ویژگی دیگر نظام حکمرانی حضرت صاحب‌الزمان(عج) این است که حکومت ایشان مرزهای جغرافیایی را درمی‌نوردد. در روایت امام باقر(ع) آمده است: «القائم منا ... یبلغ سلطانه المشرق و المغرب؛ حضرت قائم از ماست و گسترش فرمانروایی آن حضرت شرق و غرب را فرامی‌گیرد» و نیز فرموده است: «کأنی بالقائم... و هو یفرّق الجنود فی البلاد؛ گویا قائم را می‌بینم که سربازانش را به سراسر جهان گسیل می‌دارد.» باقرالعلوم(ع) درباره فرایند گسترش این حکومت جهانی می‌فرماید: «حضرت قائم سه پرچم را برای عملیات در سه نقطه آماده می‌کند؛ پرچمی را به قسطنطنیه گسیل می‌دارد و خداوند آنجا را برای او می‌گشاید، پرچم دیگری را برای چین می‌فرستد و آنجا نیز گشوده می‌شود و پرچم سوم را برای کوه‌های دیلم می‌فرستد و آنجا نیز به تصرف نیروهایش درمی‌آید.» همچنین بیان می‌کند: «... فیبعث بالبیعة إلی المهدی جنوده إلی الآفاق و تستقیم له البلدان و ...؛ حضرت مهدی لشکریان خود را برای گرفتن بیعت به سراسر جهان می‌فرستد و ستم و ستمگر را نابود می‌کند و شهرهای گشوده‌شده برای او تثبیت می‌شود.»
شهر کوفه نیز در این میان موقعیتی ممتاز خواهد یافت: «ثمّ یرجعُ إلیَ الْکوفة فَیبْعثُ البضعةَ عشرةَ رجلاً إلیَ الآفاق کلِّها فَیُمسَحُ بینَ أکتافِهِمْ وَ علی صُدورِهِمْ فَلَا یتعایونَ فِی قضاءٍ و... .» از این روایت امام برمی‌آید که کوفه محل زندگی، محل تشکیل ستاد فرماندهی و پایتخت دولت آن حضرت خواهد بود.
دومین ویژگی دولت مهدوی، برپایی حکومتی بر محور عدالت است. تحقق وعده‌های الهی که در کتب آسمانی انبیا آمده، با ظهور امام زمان(عج) صورت می‌پذیرد. امام باقر(ع) در تفسیر آیه «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» فرمود: «یحییها اللهُ عزَّ وَ جلَّ بالقائم بعدَ موتِها یعنی بموتِها کفرَ أهلِها؛ خداوند زمین را با حضرت قائم زنده می‌گرداند (یعنی آن حضرت در زمین به عدالت رفتار و زمین را با گسترش عدالت زنده می‌کند) پس از آنکه در اثر گسترش ستم مرده بود.»
سومین مؤلفه حکمرانی حضرت قائم(ع)، پرچم و شعار مستقل حکومت مهدوی‌ست که به‌وسیله آن شناخته می‌شود. از امام باقر(ع) چنین نقل شده است: «گویی قائم را می‌نگرم که در کوفه، پشت نجف آشکار می‌شود و پرچم رسول خدا را برمی‌افرازد و عمود آن از عمودهای عرش خدای تعالی و بقیه‌اش از نصرت خدا باشد. آن را بر کسی فرود نیاورد، مگر اینکه خداوند متعال او را نابود کند.» درباره شعار حکومت نیز در روایات اختلاف وجود دارد؛ ولی عبارات «البیعةُ لله» در همه گزارش‌ها مشترک است.
چهارمین ویژگی، اداره حکومت به سیره حضرت محمد(ص) است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «...ثمّ ینْطَلِقُ فَیدْعُو النَّاسَ إلیَ کتابِ اللهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ الْوَلَایةِ لِعَلِی بْنِ أبی طَالِبٍ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ عَدُوِّهِ...؛ سپس مردم را به کتاب خدا، سنت پیغمبر(ص)، ولایت علی بن ابیطالب(ع) و بیزاری از دشمنان دعوت می‌کند.» راوی می‌پرسد: روش حکومت قائم چگونه است؟ حضرت می‌فرماید: «به روش پیامبر عمل می‌کند تا آنکه اسلام را آشکار می‌سازد.» در ادامه نیز بیان می‌دارد: «پیامبر آثار کفر جاهلیت را از میان برد و با مردم به عدالت رفتار کرد. قائم موقعی که قیام می‌کند، اعمال نامشروع و بدعتی را که هنگام صلح و سازش با بیگانگان اسلام در میان مسلمانان مرسوم شده است، از میان می‌برد و مردم را به عدالت رهبری می‌کند.»
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
