فرش ایرانی؛ هنری آسمانی بر زمین خاکی
فرش ایرانی، فراتر از هنری دستی، هویت ما را در تاروپود خود جا داده؛ فرهنگی ریشه‌دار، هنری الهام‌گرفته از قرآن و روایات و روحی که از دست‌های باایمان زن و مرد ایرانی به آن دمیده شده است.
روز ملی فرش، فرصتی برای نگاهی دوباره به هنری‌ست که نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌ها، که تجلی‌گر اندیشه، ذوق و ایمان ایرانیان در طول تاریخ بوده است. در این میان، فرش ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ نه‌تنها کالایی هنری، بلکه بهمثابه میراثی زنده، گویای پیوند عمیق فرهنگ ایرانی با آموزه‌های اسلامی‌ست. در یادداشت پیش رو، به جایگاه فرش ایرانی در بازتاب فرهنگ و دین و همچنین تجلی اصالت، مهارت و باور دینی بومی در قالی کاشان می‌پردازیم.
فرش؛ آیینه‌ای از جهان‌بینی ایرانیان مسلمان
فرش‌بافی در ایران، تاریخی چند هزار ساله دارد. باستان‌شناسان در منطقه پازیریک در سیبری، قدیمی‌ترین فرش جهان را یافتند که از نظر ساخت و نقش‌پردازی، ایرانی‌تبار شناخته شده است. با ورود اسلام به ایران، این هنر نه‌تنها تضعیف نشد، بلکه با مفاهیم توحیدی و آموزه‌های قرآنی درآمیخت و چهره‌ای معنوی به خود گرفت. نقوش رایج در فرش ایرانی مانند شمسه، ترنج، محراب و درخت زندگی، همه در نمادهای عرفانی و دینی ریشه دارد.
نقش محراب که برگرفته از معماری اسلامی است، نماد ارتباط بنده با خداوند در نماز محسوب می‌شود و در بسیاری از فرش‌های ایرانی، به‌ویژه سجاده‌ها کاربرد دارد. طرح محراب برگرفته از فرم طاق محراب در مساجد است و اغلب در فرش‌های سجاده‌ای و شخصی دیده می‌شود. این نقش، فضای عبادی را به درون خانه می‌آورد و نماد اتصال زمین و آسمان از مسیر نماز است.
نقش درخت زندگی، درختی که از پایین به بالا رشد می‌کند، شاخه‌ها درهم‌تنیده، اغلب پر از گل، پرنده و گاهی حیوانات است و در قالی‌های عشایری و سنتی کاشان، به‌ویژه در مناطق اطراف قمصر و نیاسر دیده می‌شود. درخت زندگی نماد «حیات طیبه» است؛ مفهومی قرآنی که در آیه ۲۴ سوره ابراهیم آمده: «کلمه طیبه همچون درخت پاکیزه‌ای‌ست که ریشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است... .» درخت، استعاره‌ای از رشد روحانی، برکت و اتصال ریشه انسان با آسمان محسوب می‌شود. نقش «درخت زندگی» در بسیاری از قالی‌های کاشان، قم و نایین به چشم می‌خورد.
ترنج به نقش بیضی‌شکل یا لوزی‌مانندی گفته می‌شود که اغلب در وسط فرش قرار دارد و گاه با لچک‌هایی در چهار گوشه همراه است. ترنج نمادی عرفانی از قلب انسان یا عرش الهی‌ست. در نگرش اسلامی، قلب مؤمن جایگاه تجلی نور خداوند است و این نقش در مرکز قالی، استعاره‌ای از جایگاه معرفت و اتصال به امر الهی به‌شمار می‌رود.
شمسه (خورشیدواره) معمولاً در مرکز فرش و به‌ویژه در قالی‌های لچک و ترنج قرار می‌گیرد. شکل آن دایره یا چندضلعی‌ست که شعاع‌هایی منظم از آن بیرون می‌زند. شمسه نماد نور الهی‌ست. بسیاری از پژوهشگران آن را برگرفته از آیه نور (سوره نور، آیه ۳۵) می‌دانند که خدا را «نور آسمان‌ها و زمین» معرفی می‌کند. شمسه، مرکزیت خلقت و حقیقت توحیدی را تداعی می‌کند؛ در مرکز قالی می‌نشیند، چنانکه خداوند در مرکز هستی.
کاشان؛ خاستگاه هنر و ایمان بر تاروپود
کاشان نه‌تنها به‌دلیل ظرافت فرش‌هایش شهرت دارد، بلکه به‌دلیل پیوند عمیق با فرهنگ قرآنی و دینی، فرش‌هایش حامل پیام‌هایی فراتر از زیبایی ظاهری‌‌ست. در بسیاری از فرش‌های ابریشمی کاشان، آیات قرآن، اشعار عرفانی و تذهیب‌های الهام‌گرفته از کتاب‌های مقدس دیده می‌شود. فرش کاشان همواره حامل وجهی از معنویت شیعی بوده است و در جای‌جای نقوش آن، رد پای روضه، محراب و عزا و شادی اهل بیت(ع) دیده می‌شود. قالی‌بافان این خطه بسیاری از نقوش خود را از معماری اسلامی، تذهیب قرآنی و نسخه‌های خطی الهام می‌گیرند.
براساس تحقیقات دکتر حسن صدوقیان و اسناد مجموعه کاخ گلستان، یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های بازمانده از کاشان، فرش «سه‌لتی» یا سه‌تکه‌ای کاشان است که در اواخر دوره صفوی (حدود قرن یازدهم هجری قمری/ ۱۷ میلادی) بافته شده است. این فرش، نمونه‌ای باشکوه از سبک «ترنج‌دار مرکزی» با نقوش لچک، ترنج و حواشی پرکار به‌شمار می‌رود و در حال حاضر، بخش‌هایی از آن در موزه فرش ایران و موزه هنر اسلامی برلین نگهداری می‌شود.
مراحل فرش‌بافی در کاشان
ـ تهیه و آماده‌سازی مواد اولیه: پشم و ابریشم مواد اصلی هستند. در کاشان، اغلب از پشم مرغوب گوسفندان مناطق اطراف و ابریشم قم یا اردکان استفاده می‌شود. پشم‌ها شسته، ریسیده و سپس رنگرزی می‌شوند. رنگرزی سنتی با رنگ‌های گیاهی مانند روناس، پوست گردو، نیل و اسپرک انجام می‌شود.
ـ نقشه‌کشی و طراحی فرش: طراحی نقشه‌ها در کاشان از سوی نقاشان حرفه‌ای صورت می‌گیرد که اغلب آن‌ها در کارگاه‌های هنری آموزش دیده‌اند. طرح‌ها ممکن است محرابی، ترنجی، شکارگاه، اسلیمی یا شاه عباسی باشد. طرح نهایی به‌صورت شطرنجی روی کاغذ نقش‌بندی می‌شود (نقشه سنتی کاغذی) یا در سال‌های اخیر، به‌صورت دیجیتال.
ـ چله‌کشی (نصب تارها روی دار): یکی از مهم‌ترین مراحل فنی فرش است. در این مرحله، نخ‌های تار (چله‌ها) روی دار چوبی یا فلزی با دقت و نظم کشیده می‌شود. در کاشان اغلب چله‌های پنبه‌ای یا ابریشمی به‌کار می‌رود.
ـ گره‌زدن (بافت قالی): مرحله اصلی بافت، گره‌زدن نخ پود رنگی به دور تارهاست. نوع گره در کاشان فارسی (متقارن) است. هر ردیف پس از گره‌زنی با شانه کوبیده و سپس یک یا دو پود عبور داده می‌شود.
ـ پرداخت، حاشیه‌دوزی و تکمیل: پس از بافت کامل، قالی از دار جدا و وارد مرحله پرداخت می‌شود. پرزهای آن را کوتاه و یکدست می‌کنند. سپس شیارزنی، دوردوزی (کناره‌دوزی)، چله‌دوزی و ریشه‌زنی انجام می‌گیرد. در نهایت، قالی شسته و در فضای نیم‌سایه خشک می‌شود.
نوآوری در دل سنت؛ روایت معاصر از فرش کاشان
فرش کاشان که قرن‌ها با تاروپودش حافظه فرهنگی و دینی این سرزمین را نگه داشته، امروز هم در برابر ایستایی سر فرود نیاورده است. نسل جدید هنرمندان و طراحان کاشانی با حفظ اصالت، راه‌های تازه‌ای برای بازگویی این میراث می‌جویند؛ راه‌هایی که گاه به خوشنویسی، معماری و حتی هنر مدرن گره می‌خورد. فرش کاشان از دوره صفویه تا امروز همواره نماد اصالت و ظرافت بوده؛ اما آنچه در دهه‌های اخیر رخ داده، حرکت از بازتولید نقشه‌های سنتی به نوآوری‌های مفهومی و فرمی‌ست. طراحان جوان با نگاهی بینامتنی، از خوشنویسی فارسی، مینیاتور، نمادهای معماری اسلامی و حتی مفاهیم انتزاعی معاصر برای آفرینش نقشه‌هایی استفاده می‌کنند که اگرچه به‌ظاهر متفاوت‌اند، اما در همان ساختارهای هندسی و نمادین سنت ریشه دارند.
نتیجه‌گیری
فرش ایرانی، به‌ویژه فرش‌های مذهبی و نمادین کاشان، چیزی فراتر از هنری دستی هستند. آن‌ها هویت ما را در تاروپود خود جا داده‌اند؛ فرهنگی ریشه‌دار، هنری الهام‌گرفته از قرآن و روایات و روحی که از دست‌های باایمان زن و مرد ایرانی به آن دمیده شده است.
در روز ملی صنایع‌دستی، شایسته است که قدر چنین میراثی را بیش از پیش بدانیم و آن را نه‌فقط بهمثابه محصولی اقتصادی، بلکه بهمثابه کتابی مصور از فرهنگ و دین خود، حفظ و احیا کنیم.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
