پرچم؛ نماد حماسه و سوگ

از آغاز تمدن، پرچم همواره نماد هویت، قدرت، باور و اتحاد میان گروه‌ها و قبایل بوده است. در دوران باستان، قبایل ایرانی، عرب، رومی و مصری از پرچم‌هایی خاص برای معرفی خود و ایجاد انگیزه در میان نیروهای‌شان استفاده می‌کردند. این نمادها گاه با اشکال حیوانی، گاه با نقش‌های خورشید یا ماه و گاه با رنگ‌های متمایز همراه بودند تا در بحبوحه‌ نبرد یا مراسم‌ گوناگون، جایگاه و شأن یک قوم یا پیام مشخصی را به نمایش بگذارند.

پرچم در اسلام؛ از بدر تا صفین

با ظهور اسلام، این نماد معنایی فراتر از هویت نظامی یافت. پیامبر اسلام(ص) در نخستین غزوات از پرچم برای سازمان‌دهی یاران و رساندن پیام الهی بهره برد. در غزوه بدر، پرچم سپاه اسلام به دست مصعب بن عمیر بود و در غزوه احد نیز نشانی از ایستادگی و امید در برابر کفر.

امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در جنگ‌هایی چون جمل، صفین و نهروان، از پرچم به‌‌مثابه نماد مشروعیت و هدایت استفاده می‌کرد. پرچم در این دوران نه‌تنها نشانه‌ سامان نظامی بود، بلکه معنایی سیاسی و دینی نیز داشت؛ نشانی از جبهه‌ حق در برابر باطل.

عاشورا؛ پرچمی که از دستان عباس(ع) بر زمین افتاد

در تاریخ اسلام، هیچ پرچمی همچون پرچم سیدالشهدا(ع) حامل پیام مقاومت، شهادت، حق‌طلبی و مظلومیت نبوده است. در صحرای کربلا، یکی از برجسته‌ترین نمادهای حماسه عاشورا، علم حضرت عباس بن علی(ع) بود. ایشان علمدار سپاه حسین(ع) بود و تا آخرین لحظه، پرچم را چون جان در دستان خود حفظ کرد. سقوط پرچم در کربلا به معنای شکسته‌شدن نهضت نبود، بلکه نقطه آغاز تاریخی شد که قرن‌هاست با خون و اشک زنده مانده است.

علم حضرت عباس(ع) با رنگ، شکل و هیبت خاص خود، تا امروز در هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری به نشانه‌ وفاداری، فداکاری و برادری به اهتزاز درمی‌آید.

پرچم در آیین‌های عزاداری معاصر

امروزه، پرچم همچنان جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های سوگواری سیدالشهدا(ع) دارد. در بسیاری از کشورها از جمله ایران، عراق، لبنان، هند و پاکستان، دسته‌های عزاداری با پرچم‌هایی مزین به نام‌های «یا حسین»، «یا عباس»، «یا زینب» و گاه «یا لثارات الحسین» حرکت می‌کنند. پرچم‌ها معمولاً در ابتدای دسته و در دست یکی از عزاداران قرار می‌گیرند که هماهنگ با حرکت جمعیت، آن را بالا نگه می‌دارند و با تکان‌دادنش، فضای حماسی و احساسی خاصی ایجاد می‌کنند.

در بسیاری از هیئت‌ها، پرچم نه‌تنها در زمان حرکت دسته، بلکه در فضای ثابت هیئت نیز به‌مثابه نمادی محوری نصب می‌شود؛ گاه در محراب، گاه در کنار منبر و گاه بر بلندای سردر حسینیه.

پرچم گنبد سیدالشهدا(ع)؛ نماد مستمر خون‌خواهی

یکی از شناخته‌شده‌ترین پرچم‌ها در جهان تشیع، پرچم نصب‌شده بر گنبد حرم امام حسین(ع) در کربلاست. این پرچم در آغاز ماه محرم به رنگ مشکی درمی‌آید؛ نشانه‌ آغاز ایام عزاداری و سوگ برای سیدالشهدا(ع) و یاران وفادارش.

پس از پایان ماه صفر و در مناسبت‌هایی چون ربیع‌الاول، پرچم به رنگ قرمز تغییر می‌یابد؛ رنگی که معنای خون‌خواهی، ظلم‌ستیزی و درخواست انتقام برای خون حسین بن علی(ع) دارد. این تعویض رنگ پرچم نه آیینی صرف، که بیانی نمادین از استمرار پیام عاشوراست؛ پیام اینکه خون حسین(ع) هنوز زنده است و مطالبه‌ عدالت همچنان جاری.

رنگ‌های پرچم؛ از مشکی تا سبز

در فرهنگ عاشورا، رنگ‌ها حامل معنا هستند. پرچم‌های سیاه نشانه‌ سوگواری و عزاست؛ پوششی برای قلب‌هایی که در غم فرزند فاطمه(س) می‌تپند. رنگ قرمز همچون شعله‌ای از خون گرم، فریاد انتقام و حق‌طلبی را تداعی می‌کند و رنگ سبز، نشانی است از اهل‌ بیت(ع)، امید، ولایت و تداوم مسیر پیامبر(ص).

این سه رنگ در کنار هم، مثلثی از معنا و پیام می‌سازند: اندوه برای مظلومیت، شور برای مبارزه و نور برای هدایت.

هنر پرچم‌دوزی؛ تجلی عشق بر تار و پود

پرچم‌های عزاداری فقط تکه‌پارچه‌هایی ساده نیستند؛ آن‌ها حامل هنر، احساس و سنتی دیرپا هستند. در کارگاه‌های پرچم‌دوزی، هنرمندان با استفاده از گل‌دوزی، دوخت‌های طلاکوب، نقره‌دوزی و کتیبه‌نویسی، پرچم‌هایی می‌سازند که نه‌تنها وظیفه‌ نمادین دارند، بلکه زیبایی‌شناسی خاصی را نیز وارد فضای عزاداری می‌کنند.

جملاتی چون «یا حسین مظلوم»، «السلام علیک یا اباعبدالله» و «لبیک یا حسین» با قلم نستعلیق یا ثلث بر این پارچه‌ها نقش می‌بندد؛ گاه با نخ‌های زرین، گاه با ترکیب نقش و خطاطی، به‌گونه‌ای که هر پرچم به‌تنهایی اثری هنری و آیینی‌ست.

پرچم، صدای بی‌زبان تاریخ

پرچم عزاداری، نمادی ایستا نیست. در طول مسیرهای دسته‌های عزاداری، در شب‌های محرم، در دل هیئت‌ها و روی گنبدها، پرچم‌ها سخن می‌گویند. آن‌ها صدای تاریخ‌اند؛ تاریخی که در آن، حسین(ع) برای عدالت برخاست، عباس(ع) تا آخرین لحظه وفادار ماند و زینب(س) پیام خون را رساند.

در هر تکان پرچم، پژواکی از این روایت به گوش می‌رسد؛ روایتی که قرن‌هاست ادامه دارد؛ حسین(ع) زنده است، چون شور و محبت او در جان‌ها زنده است.