چای و روضه امام حسین(ع)؛ پیوند سنت و معنویت
پیوند چای با آیین سوگواری و روضه امام حسین(ع)، نمونه‌ای بی‌نظیر از ترکیب فرهنگ، دین، سنت و معنویت است؛ عنصری که نه‌تنها عطش جسم را فرو می‌نشاند، بلکه عطش معنوی را نیز پاسخ می‌دهد.
ایران و دیگر جوامع شیعی هرساله در ماه‌های محرم و صفر، میزبان آیینی مقدس و پرشور به نام روضه‌خوانی و عزاداری امام حسین(ع) هستند. در دل این آیین‌های معنوی، یکی از عناصر بسیار مهم که در سنت‌ها ریشه دارد، پذیرایی از سوگواران حضرت سیدالشهدا(ع) با نوشیدنی چای است.
چای از دوره قاجار بهمثابه نمادی فرهنگی و آیینی وارد مجالس عزا شده و پیوندی ناگسستنی با مراسم روضه‌خوانی پیدا کرده است. در نوشتار پیش رو، نگاهی کوتاه به تاریخچه، ابعاد فرهنگی، اجتماعی، معنوی و باورهای عامیانه درباره این پیوند خواهیم داشت.
چای؛ نوشیدنی محبوب ایرانی و همزاد مراسم مذهبی
چای، یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌های ایرانیان، در واقع نوشیدنی نسبتاً نوظهوری در تاریخ ایران است. برخلاف تصور برخی که فکر می‌کنند چای از گذشته‌های دور در ایران وجود داشته، باید گفت ورود رسمی چای به ایران و رواج آن به دوران قاجار و خصوصاً دوره ناصرالدین شاه برمی‌گردد. پیش از آن، مردم ایران بیشتر قهوه و دمنوش‌های گیاهی مصرف می‌کردند و حتی در دوره صفویه، گرچه مراسم مذهبی و روضه‌خوانی بسیار جدی برگزار می‌شد، اما چای به شکل امروزی جایگاه مشخصی نداشت.
با رشد کشت چای در مناطق شمالی ایران، به‌ویژه گیلان و گسترش شبکه‌های توزیع، چای به مرور جای خود را در میان ایرانیان باز کرد. این دوران مصادف است با اوج‌گیری و رونق مراسم مذهبی و عزاداری امام حسین(ع) که از دوره صفویه قوت یافته بود و در دوره قاجار، با سیاست‌های مذهبی دولت، به یکی از شاخص‌ترین نمودهای فرهنگی و مذهبی تبدیل شد. در این فضای مذهبی، چای یکی از عناصر ثابت پذیرایی در مجالس روضه شناخته شد و از آن زمان تا امروز، حضور چای در این مجالس به امری ضروری و جدایی‌ناپذیر بدل گشت.
موکب‌ها، چایخانه‌ها و مهمان‌نوازی مردمی
امروزه، پیوند چای با مراسم روضه فراتر از محدوده حسینیه‌ها و مساجد رفته است. در ماه‌های محرم و صفر، به‌ویژه در دهه اول محرم، شاهد برپایی موکب‌ها و چایخانه‌هایی در خیابان‌ها، میادین و معابر شهرهای گوناگون ایران مانند اصفهان، تهران، مشهد و... هستیم. این موکب‌ها که گاه از سوی هیئت‌های مذهبی و گاه به همت مردم و خیران اداره می‌شود، با پخش رایگان چای، قند و پولکی به عزاداران خدمت می‌کنند؛ از این رو، چای به نمادی از مهمان‌نوازی حسینی و مشارکت عمومی در آیین سوگواری تبدیل شده است.
این سنت مردمی همچنان ریشه‌های تاریخی‌اش را حفظ کرده و به شکلی مدرن و گسترده‌تر توسعه یافته است. در این فضا، چای نه‌تنها یک نوشیدنی، بلکه پلی میان اقشار گوناگون مردم و نوعی مشارکت جمعی در آیین سوگواری است.
چای در پیاده‌روی بزرگ اربعین در عراق
پیوند چای و روضه‌خوانی فقط به ایران محدود نمی‌شود. در عراق، به‌خصوص در جریان بزرگترین راهپیمایی مذهبی جهان، یعنی اربعین حسینی، چای نقش بسیار مهمی در پذیرایی از زائران دارد. در این کشور، نوع چای مصرفی با چای ایرانی متفاوت است؛ چای عربی معمولاً غلیظ‌تر، شیرین‌تر و با میزان زیاد شکر یا نبات سرو می‌شود و طعمی متفاوت دارد.
موکب‌های متعدد در مسیر پیاده‌روی اربعین، هر ساله حجم عظیمی از چای عربی را به زائران عرضه می‌کنند. این سنت به‌نوعی بیانگر استمرار پیوند میان چای و مراسم سوگواری حسینی در سطح منطقه‌ای و فراملی است؛ پیوندی که در هر دو فرهنگ ایرانی و عربی، به نماد مهمی از کرامت و مهمان‌نوازی تبدیل شده است.
چای؛ همدم گرم نوحه‌خوان‌ها
در دل مجالس روضه، صدای گرم مداح یا خطیب، مهم‌ترین وسیله انتقال پیام و ایجاد شور است؛ اما این صدا به مراقبت نیاز دارد. از گذشته‌های دور، مداحان و سخنرانان مذهبی برای محافظت از گلوی خود، گرم نگه‌داشتن آن و افزایش شفافیت و رسایی صدا، از نوشیدنی‌های گرم استفاده می‌کردند. چای بهمثابه یک نوشیدنی در دسترس و مفید، همواره همراه مداح بوده است. وجود یک استکان چای کنار دست مداحان و خطیبان در مجلس، یکی از تصاویر همیشگی و نمادین مجالس روضه است که توجه به نیازهای جسمی و معنوی آنان را نشان می‌دهد.
رد پای چای در شعر آیینی
«بی‌جهت دنبال برهان و کلام و منطقیم/ چای بعد از روضه کافر را مسلمان می‌کند...»
پیوند چای و روضه صرفاً محدود به واقعیت‌های اجتماعی نیست، بلکه در شعر و ادبیات آیینی نیز بازتاب یافته است. بسیاری از شاعران مذهبی در اشعار خود به چای و فضای مرتبط با آن اشاره کرده‌اند تا به شکل نمادین، فضاسازی و انتقال احساسات در مجلس روضه را تقویت کنند. در اشعار این شاعران، چای بهمثابه نمادی از همراهی، مهربانی و سادگی مجالس سوگواری و همچنین نشانه‌ای از مهمان‌نوازی حسینی به‌کار رفته است. از جمله می‌توان به اشعار محمد سهرابی، قاسم صرافان و حسین صیامی اشاره کرد که چای را بهمثابه عنصر تأکیدی بر حال و هوای مجالس روضه به تصویر کشیده‌اند.
چای و باورهای عامیانه معنوی
فراتر از کاربردهای عینی، چای در باورهای عامیانه و آیینی مردم نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است. یکی از رسومی که در بعضی مناطق ایران رواج دارد، بردن امانتی کوچک مانند استکان چای یا قاشق چای‌خوری از مجالس روضه است. عزاداران این امانت را نزد خود نگه می‌دارند تا زمانی که حاجت‌شان از سوی امام حسین(ع) روا شود. پس از تحقق حاجت، این امانت به هیئت بازگردانده می‌شود و عزادار معمولاً نذر تازه‌ای انجام می‌دهد؛ مثلاً خرید چند دست استکان یا چای برای هیئت و یا کمک به هزینه‌های برگزاری مراسم.
این رسم بیانگر ارتباط عمیق و زنده میان فرد و آیین سوگواری است و نشان می‌دهد که چای نه فقط یک نوشیدنی، بلکه حامل بارهای معنوی و نذرهای مردمی در مسیر امام حسین(ع) است.
چای؛ از نذر تا نماد معنوی و فرهنگی
چای در آیین‌های سوگواری امام حسین(ع) به‌تدریج از یک نوشیدنی ساده به یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر و نمادین تبدیل شده است. در بسیاری از هیئت‌ها و موکب‌ها، چای و ملحقات آن شامل چای خشک، سماور، استکان و قند بهمثابه نذری تقدیم می‌شود. بسیاری از خانواده‌ها هرساله نذر دارند که چای یا تجهیزات مربوط به پذیرایی را فراهم کنند. این نذرها به تقویت حضور معنوی و مشارکت اجتماعی مردم در مراسم محرم و صفر کمک شایانی کرده است.
زیبایی‌شناسی و نمادشناسی چای در آیین روضه
چای در آیین‌های عزاداری فقط یک نوشیدنی نیست، بلکه به نماد زیبایی‌شناسی این آیین‌ها نیز تبدیل شده است. رنگ سیاه و گرم چای با فضای حزن‌آلود و معنوی محرم هماهنگ است؛ همچنین استکان‌های کمر باریک و ظریف، قندان‌های سنتی و سماورهای بزرگ فلزی، همه جزئی از زیبایی‌شناسی آیین سوگواری شده‌اند. تصویر یک لیوان چای در کنار دسته‌های عزاداری، داستانی از احترام، مهمان‌نوازی و عشق به امام حسین(ع) را روایت می‌کند.
چای؛ زبان پیوند و همدلی در مجالس روضه
حضور چای در مجالس روضه، نقش زبان و عامل گفت‌وگو و پیوند میان عزاداران را نیز ایفا می‌کند. در این مجالس، افراد حتی اگر غریبه باشند، با تعارف یک استکان چای به هم نزدیک می‌شوند و ارتباطی انسانی برقرار می‌کنند. چای به‌نوعی وسیله‌ای برای شکستن مرزهای اجتماعی و ایجاد فضای همدلی و هم‌زبانی در میان عزاداران است.
در بسیاری از هیئت‌ها و مراسم عزاداری، زنان نقش اصلی را در آماده‌سازی، تهیه و توزیع چای دارند. آن‌ها در پشت صحنه هیئت‌ها، با مهربانی و دقت، این مسئولیت مهم را بر عهده دارند و با این کار، سهمی جدی در برگزاری آیین‌های سوگواری ایفا می‌کنند. این حضور فعال زنان، علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، بیانگر نقش اجتماعی و معنوی آنان در حفظ و انتقال این سنت‌هاست.
برای بسیاری از مردم ایران، بوی چای تازه‌دم، صدای ریختن چای در استکان و گرمای یک لیوان چای، جزئی از خاطرات شیرین و مقدس محرم است. این عناصر، خاطراتی جمعی و آیینی می‌سازند که نسل‌ها را به هم پیوند می‌دهد و حسی از تعلق و همبستگی ایجاد می‌کند. به‌واقع، چای با حضور مستمر خود در محافل سوگواری، بخشی از حافظه فرهنگی و معنوی مردم شده است؛ از این‌رو، پیوند چای با آیین سوگواری و روضه امام حسین(ع)، نمونه‌ای بی‌نظیر از ترکیب فرهنگ، دین، سنت و معنویت است؛ عنصری که نه‌تنها عطش جسم را فرو می‌نشاند، بلکه عطش معنوی را نیز پاسخ می‌دهد.
علی مصطفوی
انتهای پیام
