جزء نخست قرآن؛ گفت‌وگوی آرام خدا با دل‌های ناآرام

در هیاهوی روزگار و هجوم کلمات بی‌روح، گاهی باید دل را برداری و ببری به میانه آیات، تا دوباره یاد بگیری چگونه با خدا سخن بگویی و مهم‌تر از آن، چگونه صدای آرام او را بشنوی؛ جزء نخست قرآن، دعوتی برای همین مکالمه جاودان است. در یادداشت پیش‌ رو، پرده‌ای از مهر، تذکر و هشدار از پیش چشممان برداشته می‌شود. این گفت‌وگوی مهربانانه، نقشه راهی برای عبور از تاریکی‌ها، بیدارماندن در فتنه‌ها و زنده نگاه داشتن دل در میان سنگدلی‌هاست.

دعوت به زندگی رحمانی و رحیمی

خداوند در آیات جزء نخست قرآن این‌چنین با ما سخن می‌گوید: «بنده من! همان‌گونه که نزول قرآن را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کردم، تو نیز هر کاری را با نام من آغاز کن. بنده من! با دو نگاه رحمانی و رحیمی زندگی کن؛ یعنی به همه موجودات، نگاه رحمانی داشته باش و به انسان‌های خاص و مؤمنان، نگاه رحیمی. بنده من! تو در برابر سه‌راهی ایستاده‌ای که در حقیقت، یک راه و دو بیراهه است: راه نخست، راه مستقیم است و دو بیراهه، راه مغضوبان و گمراهان. هر روز از من راه کسانی را بخواه که مشمول نعمت‌های معنوی من شدند.

سه دسته مردم و راه هدایت

بنده من! مردم سه دسته‌اند؛ دسته نخست، متقین‌اند. دسته دوم، کافران. دسته سوم، منافقان. تو از دسته اول باش تا در پرتو قرآن، هدایت یابی. (آغاز سوره بقره)

بنده من! اگر با قرآن ناسازگار باشی، تو را هدایت نخواهم کرد، چراکه هدایت، سهم پرهیزگاران است. (آیه ۲ سوره بقره) بنده من! اگر به سوی کفر بروی، هیچ پیامبری نمی‌تواند تو را پند دهد. (آیه ۶ سوره بقره)

منافقان؛ دشمنان در نقاب دوست

بنده من! از منافقان برحذر باش؛ زیرا فساد را صلاح و صلاح را فساد می‌دانند (آیه ۱۱)، ایمان به خدا را بی‌عقلی می‌پندارند (آیه ۱۳)، گوش و چشمشان را بر حقیقت بسته‌اند (آیه ۱۸)، با شیاطین خلوت می‌سازند (آیه ۱۴)، دروغ‌گو و نیرنگ‌بازند (آیات ۹ و ۱۰)، در فتنه‌ها خودنمایی می‌کنند؛ اما در تاریکی‌ها رهایشان می‌کنم (آیه ۱۷)، دل‌های بیمارشان روزبه‌روز بیمارتر می‌شود. (آیه ۱۰)

بنده من! خدایی را بپرست که تو را آفرید، زمین را فرش پایت کرد، آسمان را سقف تو ساخت، باران فرستاد و هزاران گیاه از زمین رویانید. (آیات ۲۱ و ۲۲) بنده من! برای من شریک نگیر که از آن سخت خشمگین می‌شوم. (آیه ۲۳) بنده من! هزاران سال است که به منکران قرآن گفته‌ام اگر راست می‌گویید، سوره‌ای همانند آن بیاورید؛ هنوز هیچ‌کس نتوانسته و کتاب مرا استهزا می‌کنند. (آیات ۲۳ و ۲۴)

بنده من! هر عمل صالحت، خوراک بهشتی تو خواهد بود، هیچ نیکی تو بی‌ثمر نمی‌ماند. (آیه ۲۵) بنده من! از فاسقانی نباش که میان مردم تفرقه می‌افکنند و پیوندهایی را که من برقرار کرده‌ام، می‌گسلند. اینان قطع‌کنندگان رحم‌اند و سه جا در قرآن لعنتشان کرده‌ام. (آیه ۲۷)

عبرت‌های امت‌های پیشین

بنده من! تو را خلیفه خود در زمین ساختم؛ هم معلم فرشتگانم شدی و هم مسجودشان. مراقب باش این مقام را با نافرمانی از دست ندهی. (آیات ۳۰ تا ۳۴) بنده من! از شیطان بر حذر باش که همان‌گونه که آدم و حوا را فریب داد و درخت ممنوعه را درخت جاودانگی نامید، تو را نیز خواهد فریفت. (آیه ۳۶)

بنده من! مراقب باش حق و باطل را در هم نیامیزی؛ مبادا جامه حق بر تن باطل بپوشانی و حق را کتمان کنی. (آیه ۴۲) بنده من! امر به معروف کن؛ اما خود را از یاد نبر. (آیه ۴۴)

بنده من! از روزی بترس که کسی جای دیگری مجازات نمی‌شود و هیچ غرامت و شفاعتی پذیرفته نیست. (آیه ۴۸) بنده من! نعمت‌هایی را که به تو دادم، به یاد آور، چنانکه بنی‌اسرائیل را از دست فرعونیان نجات دادم؛ اما آنان ناسپاس شدند. (آیه ۴۹)

بنده من! اگر از پیامبرم پیروی نکنی، عشق به گاو و گوساله در دلت ریشه خواهد زد. (آیه ۵۱) بنده من! ناسپاسی‌ات چیزی از من کم نمی‌کند؛ فقط به خودت ستم می‌کنی. (آیه ۵۷) بنده من! مانند آنان نباش که با گناه، روزی می‌گیرند؛ اما به جای توبه، در پی تنوع خوراک‌اند. (آیه ۶۱)

عهدهای الهی؛ ریشه‌های استوار جامعه

بنده من! ملاک مسلمانی، نام و ادعا نیست، ایمان و عمل صالح شرط آن است. (آیه ۶۳) بنده من! مانند یهود نباش که با کلاه شرعی گناه کردند و با بهانه‌تراشی، نافرمانی حکم مرا کردند. (آیه ۶۵) بنده من! از داستان گاو بنی‌اسرائیل عبرت بگیر که چگونه دل‌بستگی به چیزی بی‌ارزش، آنان را از دستورات من بازداشت. (آیات ۶۷ تا ۷۳)

بنده من! دل جایگاه عشق من است، مراقب باش که دل را سنگدل‌تر از سنگ نسازی. (آیه ۷۴) بنده من! بترس از روزی که انسان آیات مرا تحریف کند و حقیقت را به بهای اندک بفروشد. (آیه ۷۹) بنده من! بترس از آنکه گناه کنی و خود را مستحق مجازات ندانی. (آیه ۸۰) بنده من! مبادا تجارتت سراسر گناه و نافرمانی باشد که آتشی برای خودت است. (آیه ۸۱)

بنده من! عهدهایمان را به یاد داشته باش، از جمله نیکی به پدر و مادر را هرگز فراموش نکن. (آیه ۸۳) بنده من! با همه مردم به نیکویی سخن بگو و از تندی بپرهیز. (آیه ۸۳)

بنده من! ایمان را گزینشی نکن؛ باید به همه آیات، رسولان و فرشتگان ایمان آوری. (آیه ۸۵) بنده من! مانند آنان نباش که سال‌ها منتظر پیامبر بودند؛ اما با آمدنش، او را انکار کردند. (آیه ۸۹)

بنده من! مانند یهود نباش که به دنیا حریص‌تر از مشرکانند و آرزوی عمر هزارساله دارند. (آیه ۹۶) بنده من! سخنی نگو که دستاویزی برای دشمن شود؛ هرگز بهانه به دشمن نده. (آیه ۱۰۴) بنده من! مراقب باش کفار، حسادت‌ورزی نکنند و ایمانت را نربایند. (آیه ۱۰۹)

بنده من! از کسانی نباش که بدون شایستگی، بهشت را حق خود می‌دانند. (آیه ۱۱۱) بنده من! فریب دین تحریف‌شده یهود و نصاری را نخور که حتی خودشان قدر دینشان را نمی‌دانند. (آیه ۱۱۳) بنده من! از مراکزی که نام من در آن برده می‌شود، حفاظت کن؛ برخی می‌کوشند آن‌ها را ویران کنند. (آیه ۱۱۴)

بنده من! دشمن تا زمانی که از دینت دست نکشی، راضی نمی‌شود؛ هرگز انتظار سازش نداشته باش. (آیه ۱۲۰) بنده من! اگر کسی از آیین ابراهیم روی‌گردان است، بدان که بی‌خرد است؛ فریبش را نخور. (آیه ۱۳۰) بنده من! دغدغه عاقبت‌بخیری فرزندانت را داشته باش، چنان‌که یعقوب نبی چنین کرد.» (آیه ۱۳۲)

این گفت‌وگوی آرام همچنان در گوش جان ما جاری است؛ هر آیه، یادآور پیوندی عاشقانه، هشداری خردمندانه و دعوتی برای ساختن جهانی انسانی‌تر با دل‌هایی زنده‌تر.

سیدرضا واجدی، پژوهشگر قرآن