ساخت جامعه توحیدی رویکرد قرآن به زندگی اجتماعی است
یک استاد دانشگاه با بیان اینکه رویکرد قرآن به زندگی اجتماعی، ساخت جامعه توحیدی است، اظهار کرد: در جامعه توحیدی، مردم به منزله یک پیکر و یک عضو می‌مانند و هر کس در عین حال که درصدد اصلاح خویش است، درصدد اصلاح دیگران نیز هست.
قرآن کریم علاوه بر آیات مربوط به توحید، معاد، احکام عبادی و اخلاق، آیات اجتماعی متعددی نیز دارد که تبیین کننده نوعی از سبک زندگی است. خبرنگار ایکنا اصفهان، در همین رابطه گفت‌وگویی با عبدالمجید طالب‌تاش، دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد کرج و رئیس پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید:
بیشتر بخوانید:
ایکنا ـ قرآن کریم چه رویکردی به زندگی اجتماعی و مسائل جامعه‌شناختی دارد؟ آیا تئوری خاصی را در این زمینه ارائه می‌دهد؟
در ارتباط با رویکرد قرآن به زندگی اجتماعی باید گفت که در راستای اصلاح فرد و جامعه ساماندهی شده است، بنابراین یکی از مهم‌ترین محورهای گزاره‌های قرآنی، جامعه‌سازی و نظام‌سازی محسوب می‌شود. قرآن درصدد ساختن جامعه توحیدی است، یعنی جامعه‌ای که در آن خدا پرستش شده و از شرک و کفر و نفاق پرهیز شود. در جامعه توحیدی، مردم به منزله یک پیکر و یک عضو می‌مانند و هر کس در عین حال که درصدد اصلاح خویش است، درصدد اصلاح دیگران نیز هست، یعنی همان که سعدی گفت: «بنی آدم اعضای یک پیکرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند» و به تعبیر قرآن «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ...؛ مؤمنان با هم برادرند...». در جامعه توحیدمحور، همه انسان‌ها از حقوق انسانی مساوی برخوردارند.
جامعه توحیدی مورد نظر قرآن جامعه‌ای است که در آن زندگی اجتماعی بر پایه ایمان به خدا شکل می‌گیرد و فضای حاکم بر جامعه، فضای خیر و خوبی و فضیلت است، بنابراین امر به معروف و نهی از منکر جزء پایه‌های اصلی این نوع زندگی محسوب می‌شود. به همین منظور، قرآن کریم در گام نخست پس از اینکه جامعه توحیدی به ایمان روی آورد، می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا...؛ و همگی به رشته (دین) خدا چنگ زده و به راه‌های متفرق نروید...» یا «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و باید برخی از شما مسلمانان، خلق را به خیر و صلاح دعوت کنند و امر به نیکوکاری و نهی از بدکاری کنند و این‌ها (که واسطه هدایت خلق هستند) رستگار خواهند بود». قرآن کریم به دنبال ساختن جامعه‌ای است که محوریت آن را ایمان، عدالت، اخلاق، معنویت، سلامت، سعادت و نیکوکاری شکل می‌دهد. نمونه کوچکی از این جامعه در زمان رسول‌الله(ص) شکل گرفت و می‌توان مدینةالنبی را به عنوان الگوی رفتاری برای زندگی اجتماعی مورد نظر قرآن کریم معرفی کرد که در آن گذشت، ایثار، فداکاری، تکریم، احترام به یکدیگر، تلاش و پیشرفت اجتماعی و پرهیز از بدی و شر محوریت داشت و دارد.
ایکنا ـ قرآن چه آموزه‌هایی در خصوص زندگی اجتماعی ارائه می‌کند؟
قرآن کریم گزاره‌های متعددی به عنوان دستورالعمل زندگی اجتماعی پیش روی انسان‌ها قرار می‌دهد. یکی از این گزاره‌ها، به عدالت اجتماعی مربوط می‌شود. قرآن بر عدالت اجتماعی تأکید می‌ورزد و مؤمنین را به ایجاد عدالت، قسط و پرهیز از هرگونه ظلم و ستم و بیدادگری در حیطه رفتارهای اجتماعی دعوت می‌کند. بنابر گزاره‌های قرآنی، هدف از ارسال رسل آن است که انسان‌ها در زندگی اجتماعی به عدل و داد قیام کنند. به همین منظور، آیه 25 سوره مبارکه حدید می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند...».
قرآن در زندگی اجتماعی به علم و دانش نیز اهمیت می‌دهد و برای آن ارزش قائل است، لذا در آیه 28 سوره فاطر می‌فرماید: «...إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ...؛ ...از بندگان خدا تنها دانايانند كه از او مى‌ترسند...». یکی از مؤلفه‌های مهمی که قرآن برای زندگی اجتماعی تعیین می‌کند، تقوا به معنای روحیه خداترسی، رعایت ادب در زندگی، آشنایی با آداب زندگی و ساختن جامعه بر پایه آداب مناسب زندگی است. اگر این معنا را در نظر بگیریم، تقوای مورد نظر قرآن ابعادی دارد که یکی از آنها، تقوای فردی و دیگری، تقوای اجتماعی است. در تقوای اجتماعی نیز می‌توان زوایای مختلف زندگی را طراحی کرد که یکی از محورهای مهم زندگی اجتماعی، تقوای حرفه‌ای و شغلی است. منظور از تقوای حرفه‌ای که قرآن کریم بسیار مورد توجه قرار می‌دهد، این است که هر کس در هر مسیری که حرکت می‌کند، کار و تلاش او بر اساس دانش متناسب با آن مسیر باشد و البته در کنار آن ارزش‌آفرینی نیز انجام شود. به همین دلیل تقوا یکی از مؤلفه‌های مورد تأکید قرآن است. اگر قرآن را از ابتدا تا انتها مطالعه کنید، می‌بینید که هم‌پایه ایمان و عمل صالح در آیات قرآن بر تقوا تأکید شده است. به همان میزان که قرآن به ایمان و عمل صالح توصیه می‌کند و بر این دو مؤلفه تأکید دارد به تقوا نیز توصیه و تأکید دارد، چون تقواست که می‌تواند جامعه را به سمت سلامت و سعادت پیش ببرد.
ایکنا ـ چه محورها و مؤلفه‌های دیگری در خصوص زندگی اجتماعی مورد توجه قرآن است؟
محور دیگری که قرآن به آن توصیه کرده است و یکی از گزاره‌های قرآنی در حوزه زندگی اجتماعی به شمار می‌آید، اقتصاد اجتماعی مبتنی بر سعی و تلاش و برخورداری همگانی است. هر کس دسترنج کار خویش می‌برد و زندگی اقتصادی هر فردی در جامعه بر پایه تلاش فردی اوست و در مجموع، اقتصاد نهایی جامعه را تلاش همگانی شکل می‌دهد. نکته مهم این است که قرآن با انباشت ثروت موافق نیست. در واقع نمی‌خواهد عده‌ای ثروت انباشته داشته باشند و عده‌ای دیگر بهره بسیار اندک و ناچیز از ثروت اجتماعی ببرند. قرآن می‌خواهد به گونه‌ای برنامه‌ریزی اقتصادی بشود که همه افراد جامعه با سطح مشخصی از درآمد از رفاه حداقلی برای یک زندگی برخوردار و مناسب بهره‌مند شوند. البته هر کس محصول تلاش خود را می‌برد، اگر بناست کسی بیشتر از حداقل رفاه اجتماعی برخوردار شود، باید کار و تلاش بیشتری انجام دهد. بنابراین هم کار و تلاش در اقتصاد اسلامی و قرآنی جایگاه و منزلت پیدا می‌کند و نوعی شاخص برای بهره‌مندی و بهره‌برداری است و هم در عین حال تساوی و عدالت اجتماعی حکم می‌کند که همه اعضای جامعه از رفاه حداقلی برخوردار باشند.
محور دیگری که قرآن به آن توصیه می‌کند، اخلاق اجتماعی است. قرآن تأکید زیادی بر اخلاق اجتماعی دارد و اصولاً جامعه‌ای را توحیدی می‌داند که مبتنی بر اخلاق اجتماعی در روابط میان انسان‌ها باشد، یعنی آنچه روابط میان انسان‌ها را شکل می‌دهد، همان اخلاق اجتماعی یا اخلاق مورد نظر قرآن باشد. به این معنا که انسان‌ها در جامعه توحیدی بر اساس منش توحیدی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و همگان از منش توحیدی که به تعبیری همان اخلاق اسلامی است برخوردارند. در منش توحیدی، اولاً گفتمان حاکم بر جامعه، گفتمان نیکوست، مردم با یکدیگر به خوبی و نیکویی سخن می‌گویند. تعبیر صریح قرآن این است: «...وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا...؛ و به زبان خوش با مردم تکلّم کنید». حتی وقتی یک قاضی دادگاه می‌خواهد حکم متهمی را اعلام کند، حق ندارد با او گفت‌وگوی بد انجام دهد و حتی با متهم محکوم به اعدام نیز باید به نیکویی سخن گفت. این گفتار نیک و نیکو سخن گفتن که مورد تأکید قرآن است، یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های منش توحیدی انسان‌ها و مؤمنانی محسوب می‌شود که در جامعه توحیدی زندگی می‌کنند.
محور دوم منش توحیدی در زندگی اجتماعی، شفقت نسبت به یکدیگر، دلسوز دیگران بودن و به آنها نگاه مشفقانه، مهربانانه و صمیمانه داشتن است. قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «در طول شب برای راز و نیاز با من و اقامه نماز برخیز و نیمی از شب را به خواندن قرآن و عبادت و رازونیاز اختصاص بده». یکی از دلایلی که قرآن در سوره مزمل، این توصیه را به پیامبر(ص) می‌کند، این است که می‌فرماید: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا؛ تو را روز روشن (در طلب روزی) وقت کافی و فرصت وسیع است». یعنی پیامبر(ص) در طول روز به شدت درگیر رسیدگی به نیازهای مردم و شفقت نسبت به آنهاست، بنابراین خداوند می‌خواهد که پیامبر(ص) نه نیمی از روز بلکه نیمی از شب را به خواندن قرآن اختصاص دهد و دلیل آن نیز شفقت نسبت به خلق و رسیدگی به امور مردم است.
محور دیگر مورد تأکید قرآن در زندگی اجتماعی، تلاش برای اقامه نماز است. در جامعه توحیدی، انسان‌ها در کنار یکدیگر به نماز می‌ایستند و هویتشان را اعلام می‌کنند؛ هویتی جمعی که از یک طرف متصل به خداوند است و از طرف دیگر، هر کس آرامش و صلح و امنیت را برای دیگری به ارمغان می‌آورد. نماز جماعت جلوه‌ای از جامعه توحیدی در جهت اقامه نماز است، مردم این جامعه آرامش‌بخش یکدیگرند و این آرامش را به یکدیگر منتقل می‌کنند و این مؤمنین به یک نقطه اتکا و اکتفا کرده، به یک جهت روی می‌آورند و در یک جهت حرکت می‌کنند. به همین دلیل طبق آیه 41 سوره مبارکه حج، از مهم‌ترین خصوصیات جامعه توحیدی آن است که وقتی به قدرت می‌رسند، اقدام به اقامه نماز و برپا کردن آن می‌کنند.
محور دیگر مورد توجه قرآن در زندگی اجتماعی، رأفت و مهربانی مردم نسبت به یکدیگر است. در قرآن کریم بارها به رسول‌الله(ص) تأکید می‌شود که برای مردم رحمت هستی و ما تو را به عنوان رحمت برای انسان‌ها فرستادیم. اگر رحمت و مهربانی تو نبود، مردم از اطرافت دور می‌شدند. این محبت و مهربانی به مردم است که باعث شده آنها دور تو جمع شوند و جامعه توحیدی شکل بگیرد. شکل‌گیری جامعه توحیدی بر اساس آیات قرآن بر مبنای مهر ورزیدن و ترحم نسبت به یکدیگر است.
گزاره دیگری که در زندگی اجتماعی مورد تأکید قرآن قرار دارد، نگاه مثبت‌اندیش اعضای جامعه نسبت به یکدیگر است. انسان‌ها نباید به یکدیگر سوءظن داشته باشند و قرآن مکرراً به پرهیز از سوءظن نسبت به یکدیگر تأکید می‌کند. در سوره مبارکه یوسف، بعد از اینکه برادران یوسف او را می‌شناسند و یوسف نیز خود را معرفی می‌کند، بسیار شرمنده می‌شوند، ولی حضرت یوسف به آنها می‌گوید که نگران نباشید، خداوند گناهان شما را می‌بخشاید. در واقع یوسف پیامبر با نگاهی مثبت‌اندیش به آینده برادرانش که می‌توانند گذشته بد خود را جبران کنند، از آنها درمی‌گذرد و به آنها امید می‌دهد که خداوند نیز از خطاها و گناهان آنها چشم‌پوشی خواهد کرد.
گزاره دیگر مورد تأکید قرآن، حفظ کرامت انسان است. در جامعه توحیدی، انسان‌ها باید کرامت یکدیگر را حفظ کنند، چون خداوند برای تک تک ما کرامت و ارزش قائل شده است. «وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...؛ و محققاً ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم». پس انسان‌ها در جامعه توحیدی باید یکدیگر را تکریم کنند و از تحقیر بپرهیزند. در نظام تربیتی قرآن، تشویق و تکریم، حداکثری است و تنبه و در صورت لزوم تحقیر، حداقلی و از باب تذکر و بازگشت است، از باب اینکه انسان‌های خطاکار دست از خطای خود بردارند.
یکی دیگر از مهم‌ترین گزاره‌ها و توصیه‌های قرآن در زندگی اجتماعی، بحث سلامت اجتماعی است. قرآن مشتاق است که انسان‌ها از سلامت جسم و جان و نیز سلامت دنیا و آخرت برخوردار باشند. قرآن می‌خواهد جسم و جان و دنیا و آخرت انسان را آباد کند و درصدد است که انسان‌ها در رفاه به سر ببرند، رفاه جسمی و روحی و رفاه دنیوی و اخروی. البته اگر بناست کسی رفاه دنیوی و اخروی را با هم داشته باشد، باید درصدد رفاه دیگران باشد، گاهی ایثار و فداکاری کند، به دیگران احترام بگذارد و ... .
در مجموع، قرآن کریم به همه مؤلفه‌های سازنده یک جامعه توحیدی و یکپارچه اشاره کرده و توصیه می‌کند که مردم در این جهت حرکت کنند. همه موانع را نیز بر می‌شمارد و از آنها پرهیز می‌دهد. قرآن کریم جامعه توحیدی را از شر و بدی و رذایل پرهیز می‌دهد. جامعه توحیدی از رذایل اخلاقی، حسد، غضب، خشم، بدگویی، بدبینی، دزدی، کم‌کاری، رشوه، ربا، رابطه‌بازی، تهدید، توهین، بداندیشی، شایعه‌پراکنی، اتهام‌های ناروا، تخریب دیگری و ایجاد فساد اجتماعی دور است و قرآن از تمام این موؤها پرهیز می‌دهد. بنابراین باید از قرآن نحوه اجتماعی زندگی کردن را یاد بگیریم. قرآن نحوه و سبک درست زندگی برای ایجاد جامعه توحیدی را ارائه می‌دهد و علاوه بر این، موانعی را که پیش روی سبک درست زندگی است نیز معرفی می‌کند.
ایکنا ـ چگونه می‌توانیم این محورها و مؤلفه‌ها را در زندگی فردی و اجتماعی خود نهادینه کنیم؟
بر قرآن‌شناسان و اهل فضل لازم است که اولاً مولفه‌ها و موانع ایجاد جامعه توحیدی را از قرآن استخراج، نهادینه‌سازی و مؤلفه‌سازی کنند و در اختیار جامعه قرار دهند. ثانیاً بر مردم جامعه اسلامی است که توصیه‌های قرآن را باور و به آن عمل کنند. اگر حقیقتاً به توصیه‌های قرآن برای زندگی اجتماعی عمل کنیم، جامعه و خانواده‌های سالم خواهیم داشت. در حوزه خانواده‌سازی، قرآن فراوان بر مهربانی و محبت اعضای خانواده نسبت به یکدیگر تأکید می‌کند. «نور»، سوره خانواده و نظام‌سازی خانواده است. در آیه 21 سوره مبارکه «روم» نیز تأکید می‌شود که مفهوم خانواده برای آرامش روحی و روانی انسان‌ها طراحی شده است، یعنی خداوند زن و مرد را در کنار یکدیگر قرار داده تا تشکیل خانواده دهند، جایی که مرد و زن و فرزندان در آن آرامش و آسایش پیدا کنند و به رفاه جسمی و روحی و روانی برسند. با کمال تأسف باید بگویم که هر چند قرآن و گزاره‌های قرآنی تا حدودی در جامعه مورد توجه قرار گرفته، ولی هنوز برای تشکیل یک زندگی قرآنی و اجتماعی بر پایه آموزه‌های قرآن بسیار فاصله داریم. هم خواص ما مسئولیت‌هایی دارند که باید آنها را به درستی انجام دهند و هم عموم مردم جامعه مسئولیت‌هایی در قبال قرآن دارند که باید این مسئولیت‌ها را شناخته و آنها را انجام دهند.
انتهای پیام
