دعاهای قرآنی؛ از خداشناسی تا مسئولیت شهروندی

دعا، شکلی مهم از فرهنگ عبادت خداوند، آیینی مهم از آیین‌های مذهبی و رابطه پویا و پایا میان انسان (در مقام مخلوق و بنده) با خالق (در مقام خداوند و رب) است. دعا، آن‌گونه که قرآن بیان می‌کند، خداوند را در همه حال و در همه موقعیت‌ها، وضعیت‌ها، زمان‌ها و مکان‌ها در دسترس انسان قرار می‌دهد. دعا در قرآن در حکم رابطه بی‌واسطه و بدون میانجی میان «من» (به‌عنوان بنده خداوند) و «او» (به‌عنوان خداوند من) است؛ این رابطه من و او در دعا به‌صورت مستمر و سیال شکلی معنوی، اخلاقی و عاطفی از احساس وابستگی و تعلق به خداوند را در بنده ایجاد و بندگی او را  نسبت به خداوند بازتولید می‌کند.

به این معنا، دعای قرآنی که سرمشق تنظیم دعای اسلامی و شیعی قرار گرفته و به‌ویژه در دعاهای ماه رمضان سرلوحه آغاز و انجام آیین معنوی، اخلاقی و عبادی روزه‌داری است، هموارکننده یک مسیر اگزیستانسیالیستی، الاهیاتی و عرفانی برای همه باورمندان به دین خدا و نیز همه دعاورزان (دعاکنندگان و دعاخوانانی) است که خواهان بهره‌مندی از فرهنگ دینی از نوع قرآنی آن هستند. به این معنا، اگر از منظر اجتماعی نگاه کنیم، جریان، سازوکار، نتایج و مواهب دعای قرآنی به‌طرزی عادلانه، منصفانه، مدنی و به اصطلاح دموکراتیک، شامل همه مردمان دین‌ورز می‌شود، فارغ از وجهه طبقاتی، پایگاه و پرستیژ اجتماعی، میزان سرمایه فرهنگی و اقتصادی و کمیت و کیفیت قدرت سیاسی که این مردمان دارند. 

در ماهیت و جریان‌سازی دعای قرآنی آمده است که هر زمان بندگان، خداوند را بخوانند، او به آنان نزدیک است، درخواست بنده را می‌شنود و بنده را پاسخ می‌دهد. «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ...»، بنابراین، در قرآن حتی شکل و محتوای دعا نیز صورت‌بندی شده است تا انسان از آن نقطه عزیمت که قرآن تعیین کرده، مسیر بندگی و در حقیقت، دین‌ورزی‌اش را به سمت خواندن خداوند شکل دهد.

کافی است به اختصار و نمونه‌وار به چند فراز مهم از این دعاهای قرآنی توجه کنیم تا به شناخت ماهیت درخواست‌هایمان از خداوند و نیز هدف و غایت دعا و همچنین وجوه معنوی، عقیدتی، عبادی، اخلاقی، تربیتی و آموزشی مندرج در دعا و شمول‌پذیری و شمول‌گرایی فرامرزی، فرامکانی و فرازمانی آن پی ببریم:

ـ «پروردگارا، ما را در این جهان و آن جهان نیکویی و خیر ارزانی دار؛ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ» (سوره بقره، آیه 201).

ـ «پروردگارا، از کوتاهی‌ها، خطاها و بدی‌های ما چشم پوش و درگذر؛ رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ» (سوره آل عمران، آیه 193).

ـ «پروردگارا، بر ما شكيبايى فرو ريز و ما را مسلمان بميران» (سوره اعراف، آیه 126).

ـ «پروردگارا، روزى كه حساب برپا مى‌شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى؛ رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ» (سوره ابراهیم، آیه 41).

ـ «پروردگارا، به ما تاب‌آوری و پایداری عطا کن تا در مسیر دین تو استوار مانیم و نیز ما را در مسیر مبارزه و مواجهه با کافران یاری نما؛ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ» (سوره بقره، آیه 250).

ـ «پروردگارا، ما آموزه‌هایت را شنیدیم و پیروی نمودیم و دائماً خواهان رحمت و آمرزش تو هستیم، چون مسیر آغاز و انجام همه ما به سوی تو و به سمت تو است؛ وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَيْکَ الْمَصِيرُ» (سوره بقره، آیه 285).

ـ «پروردگارا، اگر فراموش كرديم يا به خطا رفتيم، بر ما مگير، پروردگارا، هيچ بار گرانى بر دوش‏ ما مگذار؛ همچنان‌كه بر دوش‏ كسانى كه پيش از ما بودند، نهادى‏. پروردگارا و آنچه تاب آن نداريم، بر ما تحميل مكن‏ و از ما درگذر و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تويى‏؛ پس ما را بر گروه كافران پيروز كن؛ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ» (سوره بقره، آیه 286).

ـ «پروردگارا، پس از آنكه ما را هدايت كردى، دل‌هايمان را دستخوش انحراف مگردان و از جانب خود رحمتى بر ما ارزانى دار كه تو خود بخشايشگرى؛ رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ» (سوره آل عمران، آیه 8).

ـ «پروردگارا، به آنچه نازل كردى، گرويديم و فرستاده‌ات را پيروى كرديم، پس ما را در زمره گواهان بنويس؛ رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ» (سوره آل عمران، آیه 53).

ـ «پروردگارا، ما را از اين شهرى كه مردمش ستم‌‏پيشه‏‌اند، بيرون ببر و از جانب خود براى ما سرپرستى قرار ده و از نزد خويش ياورى براى ما تعيين فرما؛ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِيرًا» (سوره نساء، آیه 75).

ـ «بارالها، پروردگارا، از آسمان خوانى بر ما فرو فرست تا عيدى براى اول و آخر ما باشد و نشانه‏‌اى از جانب تو و ما را روزى ده كه تو بهترين روزى‌دهندگانى؛ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَ آخِرِنَا وَ آيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ» (سوره مائده، آیه 114).

ـ «گفتند پروردگارا ما بر خويشتن ستم كرديم و اگر بر ما نبخشايى و به ما رحم نكنى، مسلماً از زيانكاران خواهيم بود؛ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» (سوره اعراف، آیه 23).

ـ «پروردگارا، ما را در زمره گروه ستمكاران قرار مده؛ رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» (سوره اعراف، آیه 47).

ـ «پروردگارا، از جانب خود به ما رحمتى بخش و كار ما را براى ما به سامان رسان.» (رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا؛ سوره کهف، آیه 10).

ـ «پروردگارا، مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نيز پروردگارا و دعاى مرا بپذير؛ رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِی رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ» (سوره ابراهیم، آیه 40).             

به‌عنوان نتیجه بحث باید گفت، دعای قرآنی و نمونه‌های شبیه‌سازی شده آن یعنی دعای اسلامی و از جمله دعاهای رمضانی و خصوصاً دعاهای شیعی، از بار فرهنگی قوی، مؤثر و سازنده‌ای برای انسان‌شناسی، خداشناسی و انسان‌سازی برخوردارند. بار فرهنگی دعاهای قرآنی به لحاظ چندوجهی و چندضلعی بودن، متکثر و چندکارکردی‌اند؛ یعنی دارای کارکرد معنوی، اخلاقی، عبادی، عاطفی، عقیدتی، تربیتی و آموزشی هستند.

دعاهای قرآنی از طریق بصیرت‌بخشی ذهنی، قلبی و وجودی و ارائه بینش عقیدتی درست به دین‌ورزان، دین‌باوران و خداباوران، کمک می‌کنند تا دعاورزان (دعاکنندگان و دعاخوانان) در مسیر هدایت، رستگاری، رهایی و بهزیستی معنوی و اخلاقی قرار گیرند.

از حیث اجتماعی نیز دعاهای قرآنی، اسلامی و شیعی با برانگیختن حس خیرخواهی، نیکوکاری، امر خیر، ایثار، انفاق، عمل حسنه، عمل صالح و کمک به نیازمندان، مسئولیت مدنی و شهروندی دعاورزان در برابر دیگری را تقویت می‌کنند. به عبارت دیگر، دعای قرآنی، اسلامی و شیعی، هم خود را مدنظر قرار می‌دهد و هم دیگری را، هم متوجه فرد است و هم گروه و جامعه.

به قلم سیدمحمود نجاتی حسینی(خراسانی)، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران