واکاوی اعتبار روایات مربوط به لیلة الرغائب
با وجود شهرت روایت مربوط به لیلةالرغائب، این حدیث از نظر سند و رجال موجود در آن ضعیف است. با این حال، نمی‌توان با قاطعیت حدیث را به جعل و کذب متهم کرد، چراکه همیشه ضعف سند برابر با کذب آن حدیث نیست؛ در نتیجه، عمل به مفاد حدیث به قصد رجاء بلااشکال است.
سید بن طاووس در کتاب اقبال‌الاعمال، جایی که اعمال ماه رجب را نقل کرده، به روایات مربوط به لیلةالرغائب، نخستین شب جمعه این ماه اشاره و اعمالی برای آن نقل کرده است. البته سند این روایات را در کتاب درج نکرده و همین نکته، پژوهش در سند روایات مذکور را امری ضروری نشان می‌دهد.
از طرف دیگر، لیلةالرغائب در میان مردم به شب آرزوها شهرت یافته است، در حالی که در آموزه‌های دینی، جایگاه و منزلتی برای آرزو کردن و آرزو پروراندن در نظر گرفته نشده است. اگرچه آرزو، یکی از نعمت‌ها و الطاف الهی به‌شمار می‌رود و انسان برای رسیدن به کمال به این بعد وجودی هم نیاز دارد، اما سرشت بشر به‌گونه‌ای است که به آمال و آرزوهای طولانی تمایل و رغبت بیش از حد پیدا می‌کند. از این رو، آموزه‌های دینی، همواره انسان‌ها را به کنترل آرزوهای دور و دراز و غیرواقعی تشویق می‌کنند.
از آنچه گذشت، این دو سؤال به ذهن متبادر می‌شود که آیا می‌توان سند معتبری برای روایات لیلةالرغائب در کتب حدیثی یافت و دوم اینکه آیا معنای واژه رغائب در عبارت لیلةالرغائب، آرزو است؟ آیا تعبیر آرزو، ترجمه صحیحی برای واژه رغائب محسوب می‌شود؟
اعتبارسنجی روایات لیلةالرغائب
روایات مربوط به لیلةالرغائب به‌صورت اجمال به این شرح است: رسول خدا(ص) فرمود: «رجب، ماه خدا و شعبان، ماه من و رمضان، ماه امت من است.» پرسیدند: ای رسول خدا! یعنی چه که می‌فرمایید رجب ماه خداست؟ حضرت فرمود: «زیراکه در ماه رجب، مغفرت الهی سرازیر است؛ خون‌ها در آن حفظ می‌شود و در آن ماه خدای تعالی توبه اولیای خود را می‌پذیرد.» سپس فرمود: «هر کس همه این ماه را روزه بدارد، سه چیز برای او بر خدا لازم می‌شود؛ همه گناهان گذشته‌اش را بیامرزد، در باقی‌مانده عمر، او را از گناه حفظ کند و برای او امانی از تشنگی در روز قیامت باشد، اما از نخستین شب جمعه این ماه غفلت نکنید که فرشتگان آن را لیلةالرغائب نامند و آن، هنگامی است که ثلث اول شب بگذرد.» رسول خدا سپس فرمود: «هر کس نخستین پنجشنبه ماه رجب را روزه بدارد و مابین نماز مغرب و عشاء، ۱۲ رکعت نماز گذارد (به شرحی که در روایت آمده است)، سپس در سجده از خدا حاجت خود را طلب کند، آن حاجت برآورده می‌شود. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، هیچ بنده‌ای از زن و مرد این نماز را بجا نیاورد، مگر آنکه خدای تعالی همه گناهانش را بیامرزد، هر چند به اندازه کف دریا‌ها، شمار ریگ‌ها، وزن کوه‌ها و تعداد برگ درختان باشد.» (مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۱۲۶ ـ ۱۲۳)
همان‌طور که بیان شد، سید بن طاووس، روایات مربوط به اعمال لیلةالرغائب مثل صلاة‌الرغائب را بدون سند ذکر کرده و بعد از او، علامه حلی این روایت را با سندی از اهل تسنن نقل کرده است. علامه مجلسی نیز این روایت را در بحارالانوار با سندی به نقل از علامه حلی آورده است. البته علامه مجلسی در زادالمعاد، درباره نمازهای وارده در شب‌های ماه رجب این‌چنین می‌نویسد: «در کتاب‌های ادعیه برای هر یک از شب‌های ماه رجب، نماز مخصوصی ذکر شده که چون سند معتبری برای آن نیافتم، دوست نداشتم آنها را در اینجا بیاورم و از آنجا که خیلی مشهور بودند، به اجمال آنها را آوردم. اگر شخصی این نمازها را به این نیت که نماز خواندن امری مطلوب است، بجا آورد، اشکالی ندارد و به‌دلیل عدم اعتماد به سند، نماز لیلةالرغائب را هم در این رساله نیاوردم. مضافا بر اینکه این روایت از عامه و اهل سنت نقل شده است. (مجلسی، زادالمعاد، جلد اول، ۴۳ ـ ۴۱).
علت این امر که علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار، این روایت را به‌طور کامل نقل کرده، اما در زادالمعاد آن را روایت نکرده است، به مبانی متفاوت او در نقل روایات این دو کتاب برمی‌گردد. مبنای مجلسی در انتخاب حدیث برای کتاب بحارالانوار در ارتباط با روایات ادعیه و سایر روایات غیرفقهی، همراه با تسامح و اعتماد به مشهور بوده است.
به هر حال، با بررسی کتب رجالی شیعه معلوم می‌شود که نام هیچ یک از رجال سند این حدیث، به جز انس بن مالک در منابع رجالی شیعه نیامده و وثاقت آنها مجهول است. اهل سنت نیز درباره مشروعیت نماز لیلةالرغائب اختلاف‌نظر دارند، چراکه سند روایت عامی و غیرمعتبر است. بنابراین، به‌دلیل ضعف سندی، علمای هر دو فرقه درباره این روایات، دو موضع مختلف اتخاذ کرده‌اند. عده‌ای بر مشروعیت و حتی استحباب آن نظر داده و عده‌ای دیگر به عدم اعتبار آن معتقدند.
اما قول به جعلی بودن روایت نیز برخلاف روش علمی علما و فقهاست، چراکه روایت یاد شده، مشمول ادله «تسامح سنن» می‌شود. ادله تسامح سنن، عنوانی است برای مجموع روایاتی که می‌گوید اگر به هر عبادت مستحبی که از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) وارد شده، عمل شود، امید است که ثواب‌های وعده داده شده حاصل شود. مثلا، امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: «هر کس ثواب بر عملی از پیامبر(ص) برای او نقل شود و او به آن عمل کند، ثواب وعده داده شده آن عمل برای او خواهد بود، اگرچه رسول خدا(ص) آن روایت را نفرموده باشد.» به همین دلیل است که هیچ یک از فقها و علمای متأخر شیعه به عدم جواز و عدم مشروعیت نماز لیلةالرغائب فتوا نداده‌اند.
پس باید گفت که با وجود شهرت این روایت، این حدیث از نظر سند و رجال موجود در آن ضعیف است. با این حال، نمی‌توان با قاطعیت حدیث را به جعل و کذب متهم کرد، چراکه همیشه ضعف سند برابر با کذب آن حدیث نیست. در نتیجه، عمل به مفاد حدیث به قصد رجاء بلااشکال است.
کاوشی در معنای رغائب و تعبیر شب آرزوها
اما برای پاسخ به سؤال دوم و بررسی معنای رغائب باید از دانش فقه‌الحدیث بهره گرفت. بدیهی است که درباره ترجمه کلمات احادیث، دو نکته اساسی باید در نظر گرفته شود؛ یکی آنکه از تفسیر آن کلمات به معانی جدید پرهیز شود. دیگر اینکه چون معمولا کلمات در هر زمانی دارای معانی متعدد است، باید در منابع کهن و اولیه، جستجوی معنا صورت گیرد و بهترین معنا، با توجه به سیاق و قرائن روایت برای لفظ موردنظر گزینش شود.
ابن‌فارس، رغیبه را به معنای عطای بسیار دانسته و زمخشری در اساس‌البلاغه، رغائب را اموال نفیس و ارزشمند که مطلوب همگان است، معنا کرده و راغب اصفهانی، معنای رغائب را زمینی بزرگ و وسیع برشمرده است. ابن‌منظور نیز رغیب را به معنای بخشش فراوان آورده است. در زبان فارسی، رغیب به معنای عطای کثیر و بخشش بسیار دانسته شده است. پس می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که در فرهنگ عرب و منابع لغوی اولیه و به‌تبع آن در فرهنگ فارسی، رغائب جمع رغیبه، به معنای عطا‌های بزرگ و بخشش‌های مادی و در ارتباط با مال، رزق و نظیر این‌هاست و ترجمه آن به معنی آرزوها، نادرست است.
در لیلةالرغائب، واژه رغائب، همان وعده‌ای است که در پایان روایت بیان شده، یعنی برآورده شدن هر حاجتی که فرشتگان از خدا درخواست کنند یا حاجتی که بنده مؤمن در پایان نماز و در سجده از خدای کریم و رغائب‌دهنده خود طلب می‌کند و لذا، مفاهیمی همچون امیال و آرزوهای دور و دراز و دست‌نیافتنی در آن راهی ندارد.
برگرفته از نوزدهمین شماره دو‌فصلنامه علمی پژوهشی حدیث‌پژوهی، بهار و تابستان 1397.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
