تربیت اخلاقی عرفانی در دعای عرفه
حضرت سیدالشهدا(ع) در دعای عرفه فضایل اخلاقی را به بهترین نحو آموزش و با تکیه بر روش‌های تربیتی اخلاقی عرفانی، روح انسان را پرورش می‌دهد و وجود و درون او را ربانی می‌کند.
دعا برقراری ارتباط روح آدمی با حقیقت هستی، هم‌صحبتی مخلوق با خالق و بریدن از تعلقات مادی است. امام صادق(ع) چه زیبا می‌فرماید که «اگر مردمان لذت و نشاط ارتباط با باری‌تعالی را درمی‌یافتند، اصلاً به لذت‌های دنیا نگاه نمی‌کردند و دنیا نزد آنان چونان خاک زیر پایشان بود، زیرا با وصال یار از لذتی برخوردار می‌شوند که گویی همراه اولیای الهی در باغ‌های بهشت در آسایش و آرامش‌اند.» (فیض کاشانی، الکلمات المکنونیه، ص ۱۵۶)
البته ذکر این نکته مهم است که دعا فقط نام خدا را بر زبان جاری کردن و نیایش و ارتباط ظاهری نیست، بلکه نیایش واقعی، ارتباط از صمیم قلب با خالق هستی است، به‌گونه‌ای که او را همه جا، حاضر و ناظر دانسته، خود را در محضر او یافته و فقط با او سخن گفته شود. در این صورت است که دعا آثار شگرفی در وجود انسان پدید می‌آورد؛ آثاری از جمله آرامش، نشاط قلبی، قدرت روحی، جلب نظر الهی، معنادار شدن زندگی و... .
دعای عرفه
پیامبر(ص) و اهل بیت مکرم ایشان به سبب اتصال به حقیقت هستی، منشأ خیرات و تجلیات گوناگونی هستند. یکی از برکات وجود نورانی ایشان، میراث گران‌قدر دعاهای روایت‌شده از زبان آن بزرگواران است. اگر ادعیه مأثوره از این گرامیان نبود، مؤمنان چگونه می‌توانستند با خداوند سبحان نجوا کنند؟ آنها نمی‌دانستند چه بگویند، چگونه بگویند، از کجا شروع کنند و به کجا ختم کنند، از خدا چه بخواهند و چگونه بخواهند.
ادعیه روایت‌شده از ائمه هدی(ع)، ارتباط و تماس بی‌نهایت کوچک را با بی‌نهایت بزرگ با بیانی رسا، شیوا، جذاب و پرمعنا برقرار می‌کند و آرامش و سکونت وصف‌ناپذیری برای بندگان به ارمغان می‌آورد.
دعای عرفه یکی از این ادعیه پرمعنا و شگرفی است که از زبان حضرت سیدالشهدا، امام حسین(ع) در سال ۵۷ هجری قمری، چهار سال قبل از شهادت آن بزرگوار در مجاور جبل‌الرحمة واقع در منطقه عرفات بیان شده است. این دعا با وجود مضامین متکثر و متنوع، متنی جامع و به‌هم‌پیوسته است و پیوندی منطقی و هماهنگ در موضوع توحید دارد. بیان این‌گونه مفاهیم بلند و حقایقی شگرف در این دعا فقط از معصوم امکان‌پذیر است. علامه طباطبایی(ره) چنین نقل می‌کند: «کیست که بتواند این‌گونه حقایق را بیان کند؟ ما با صرف عمری در فلسفه و عرفان اصلاً به ساخت و پرداخت این‌گونه عبارات قادر نیستیم و فقط از امام معصوم ساخته است.»
دعای عرفه با ظرفیت بسیار خود، ابعاد گوناگون معرفتی دارد. هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معادشناسی، بیان سبک‌شناسی و... از جمله آنهاست. همچنین دعای عرفه مبتنی بر بنیان‌های دقیق علمی و دربردارنده معارفی ناب از زیست‌شناسی، فیزیولوژی، جنین‌شناسی، ژنتیک و روانشناسی است. این دعا در زمینه‌های تربیت اخلاقی و عرفانی نیز بسیار در خور توجه است که در ادامه این یادداشت به شرح روش‌های تربیتی در ساحت اخلاق عرفانی پرداخته خواهد شد.
روش‌های تربیت اخلاقی عرفانی در دعای عرفه
حضرت سیدالشهدا(ع) در دعای عرفه فضایل اخلاقی را به بهترین نحو آموزش و با تکیه بر روش‌های تربیتی اخلاقی عرفانی، روح انسان را پرورش می‌دهد و وجود و درون او را ربانی می‌کند.
یادآوری نعمت‌های خداوند
بخش قابل توجهی از دعای عرفه به روش تربیتی یادآوری الطاف الهی، به‌ویژه یادآوری نعمت‌های خلقت اختصاص یافته است. در این دعا، ضمن بیان مسائل مهمی از علوم متعددی چون زیست‌شناسی، جنین‌شناسی، تشریح و... به بیان ربوبیت خداوند متعال و فقر و نیاز و وابستگی بندگان پرداخته شده است.
خداوند کریم نیز در آیه ۳۴ سوره ابراهیم چنین می‌فرماید: «وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ۗ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ؛ و از هر چیزی که از او خواستید، به شما داد و اگر نعمت‌های خدا را بشمارید، هرگز آنها را شماره نتوانید کرد. انسان، ستمگر و ناسپاس است.»
اما نکته قابل تأمل، غفلتی است که نمی‌گذارد آدمی نعمت‌های بی‌شمار الهی را ببیند، آنها را درک و از خداوند بابت عطای آن نعمت‌ها قدردانی کند.
امام حسین(ع) در بخشی از دعای عرفه چنین می‌فرماید: «بارالها! از نعمت‌های تو آن بود که مرا آفریدی، پیش از اینکه قابل ذکر باشم. مرا از خاک آفریدی و سپس در منزلگاه صلب پدرانم قرار دادی، در حالی که از حوادث زمانه و رفت‌وآمد روزگار و گذشت سالیان، مرا ایمنی بخشیدی و نگذاشتی هیچ‌کدام مانع از ادامه وجودم شود. ابتدای آفرینش را از مایعی ابداع فرمودی و در نهان‌گاه سه گونه گوشت، خون و پوست جنینی جایم دادی. سپس ای خالق توانا! مرا از نهان‌خانه رحم مادر در مجرای مشیت سابق از هدایت با آفرینش کامل و زیبا به دنیا آوردی. آن‌گاه در گهواره با حفظ و حراست تو، دوران کودکی را سپری کردم و از بین غذاها، شیر گوارا نصیبم کردی و دایه‌ها را بر من مهربان ساختی و مادران پرمهر را به پرستاری‌ام گماشتی.»
آنچه در این فراز از دعای عرفه در خور توجه بوده، این نکته است که حضرت سیدالشهدا(ع) از نعمت‌هایی سخن گفته که غالباً مورد غفلت انسان واقع می‌شود. ایشان از آغاز وجود در این دنیا و قبل از آنکه انسان در نعمت‌های الهی غوطه‌ور شود، با سپاس و شکر نعمت خلقت و عبور از خاک و قطره‌های پست، صلب پدر، قرار در منزلگاه رحم مادر، امنیت و حفاظت، آفرینش کامل و زیبا، نعمت شیر و مهر مادر و محبت دایه‌ها و پرستاران، الطاف الهی را یک به یک برمی‌شمرد. سپس با اظهار عجز و ناتوانی در برابر شکر بی‌کران الهی، سپاسگزاری از خداوند را نعمت دیگری دانسته که خود مستلزم شکر و سپاس تازه‌ای است.
تضرع
تضرع به معنای التماس و درخواست با حالت افتادگی و ناتوانی است. زیباترین، دلپذیرترین و نافذترین روش تربیتی توحیدمدار، تضرع و استغاثه به درگاه باری‌تعالی است. انبیا و اولیای الهی نیز در برابر خداوند بسیار تضرع می‌کردند، از سر نیاز با گریه‌های با اخلاص خدا را می‌خواندند و آماده دریافت انوار ربانی و تجلیات الهی می‌شدند.
حضرت سیدالشهدا امام حسین(ع) نیز در دعای عرفه با آن دل نورانی و اخلاص شگرف به روش نافذ تطهیر نفوس و اکتساب فضایل یعنی تضرع و ابتهال تأکید می‌کند. در فرازی از این دعا می‌خوانیم: «خدایا! تویی که افراد مضطر را پاسخ می‌دهی و سختی و ناگواری را از آنان برطرف می‌سازی. غوطه‌ور در اندوه را تو را نجات می‌دهی. بیماران را شفا، فقیر را بی‌نیاز، شکسته‌دل را جبران، کودک را مورد ترحم و بزرگسال را یاری می‌کنی. پناهی جز تو نیست. قدرتی بالاتر از تو وجود ندارد. ای خداوند بزرگ! ای رهایی‌بخش اسیران گرفتار در زنجیر! ای روزی‌دهنده کودک شیرخواره! ای پناه‌دهنده پناه‌جوی ترسیده!»
امید
یکی از روش‌های مؤثر تربیتی توحیدمدار، ایجاد امید در وجود بندگان است که حیات جدیدی به آنها می‌بخشد و با ایجاد نشاط و مثبت‌نگری، آنان را مهیای حل مشکلات و ناملایمات می‌کند. در مقابل، ناامیدی از بزرگترین بلاهایی است که افسردگی و اضطراب به بار می‌آورد و آدمی را از هرگونه تلاش و حرکت وامی‌دارد. در دعای عرفه از روش ایجاد امید در دل مؤمنین استفاده و در دل و جان آنها نشاط و سرزندگی القا شده است. در فرازی از این دعا چنین آمده: «ای خداوندی که با حلم خود، گناهان بزرگ ما را بخشیدی! ای خداوندی که با فضل و احسان خود، نعمت‌های بی‌شماری ارزانی داشتی و با کرمت، عطاهای بزرگی افاضه کردی! ای آنکه یاری و نصرت او، ذخیره سختی‌های ماست! ای همدم تنهایی‌ام! ای پناه من در سختی‌ها و گرفتاری‌ها! ای ولی نعمت من!»
آخرت‌گرایی
یکی از آموزه‌های بسیار مهم دینی، ارتباط معادباوری با سبک زندگی انسان‌هاست، زیرا زندگی انسان در آخرت پیوسته و وابسته به زندگی او در دنیاست. اگر آدمی در دنیا اهل ایمان و عمل صالح باشد، در آخرت نیز سعادتمند خواهد بود. بنابراین میان رفتار و اعمال آدمی در دنیا و جزای اخروی رابطه علیت، بلکه رابطه عینیت وجود دارد. معادباوری با تربیت اخلاقی عرفانی نیز مرتبط و آخرت‌اندیشی برای حصول به آن، روشی نافذ و تأثیرگذار است. امام حسین(ع) در قسمتی از دعای عرفه به این نکته اشاره کرده: «خدایا! بی‌تردید تو از همه حوادث و امور بزرگ از من سؤال خواهی کرد. تویی آن داور دادگر حکیمی که هرگز ستم نمی‌کنی و عدالت تو هلاک‌کننده من است و من از آن گریزانم. خدایا اگر مرا عذاب کنی، به‌دلیل گناهانی است که مرتکب شده‌ام، پس از آنکه حجت را بر من تمام کردی و چنانچه از من درگذری، به سبب بردباری و جود و کرم توست.»
محبت
تربیت عرفانی اخلاقی به معنای واقعی ریشه در محبت خداوند دارد. محبت خداوند یعنی نفی خود و خودی و پر شدن جان و دل از نام و یاد خدا. پیداست که چنین دل‌دادگی چون بر معرفت و اندیشه سترگی مبتنی است، روح را عظمت می‌بخشد و ظرفیت آن را تا جایی بالا می‌برد که از همه تعلقات مادی و دنیوی رهایی می‌یابد و به شادی و آرامش روحی غیر قابل توصیفی نائل می‌شود.
امام حسین(ع) نیز در دعای عرفه از محبت خدا سخن‌ها گفته و دل‌ها را شیدای مبدأ هستی کرده است: «خدایا! تویی که انوار ربوبی خود را در دل‌های اولیای خود فروزان کردی تا اینکه تو را شناختند و به یگانگی و یکتایی تو ایمان آوردند. تویی که از دست دوستانت، اغیار را راندی و محو کردی تا جز تو را دوست نداشته باشند و به غیر تو پناه نبرند. خداوندا! تویی که مونس اولیایت هستی، آنجا که عوالم وجود و رویدادها آنها را به وحشت انداخته است.»
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
