فلسفه قربانی کردن از منظر قرآن کریم

روز دهم ذی‌الحجه با نام عید قربان یا الاضحی، یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان است. عید قربان، روز آزمایش و امتحان حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش حضرت اسماعیل(ع) بود که به مدد لطف الهی و پشتوانه ایمانی سترگ از این آزمایش سربلند بیرون آمدند.

سنت قربانی در روز عید قربان نیز یادبود رخداد ذبح اسماعیل(ع) است. حضرت ابراهیم(ع) براساس رؤیایی که دیده بود، مأمور قربانی‌کردن فرزند دلبندش شد. پسری که خداوند او را پس از سال‌ها تحمل رنج بی‌فرزندی به ابراهیم(ع) عطا کرده بود. ابراهیم(ع) به فرمان الهی، اسماعیل(ع) را که نوزادی بیش نبود، همراه هاجر در وادی ذی‌زرعی سکنی داد و خود برای ادامه مأموریت رسالت به شهر و دیارش برگشت. اکنون پس از سال‌ها که از یگانه فرزند خود دور بوده و نوزاد دیروزش به جوانی بالغ، صالح و پرهیزکار تبدیل شده، دستور قربانی‌کردن او را از سوی پروردگار در خواب دریافت می‌کند. آزمون، آزمون سختی است... .

به هنگام قربانی‌کردن، ابراهیم(ع) پیشانی پسرش را بر زمین می‌نهد و تیغ تیز بر حلق او می‌گذارد؛ اما تیغ گردن او را نمی‌برد و سرانجام هنگامی که پدر و پسر تسلیم بودن کامل خود را در برابر فرمان الهی نشان دادند، خداوند عمل آنها را می‌پذیرد و ابراهیم(ع) به جای قربانی‌کردن دلبندش، قوچی را که خداوند به‌وسیله جبرئیل فرستاده بود، قربانی می‌کند.

این داستان در آیات ۱۰۲ تا ۱۰۷ سوره صافات چنین آمده است: «هنگامی که با او به [مقام] سعی رسید، گفت: پسرکم! همانا من در خواب می‌دیدم که تو را ذبح می‌کنم؛ پس با تأمل بنگر، رأی تو چیست؟ گفت: پدرم آنچه را به آن مأمور شده‌ای، انجام ده. اگر خدا بخواهد، مرا از شکیبایان خواهی یافت؛ پس هنگامی که آن دو تسلیم [خواسته خدا] شدند و ابراهیم پیشانی او را به زمین نهاد [تا ذبحش کند]، او را ندا دادیم که ای ابراهیم! خوابت را تحقق دادی [و فرمان پروردگارت را اجرا کردی.] به راستی ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم. [که نیت پاک و خالصشان را به جای عمل می‌پذیریم.] این ابتلا همان امتحانی است که (حقیقت حال اهل ایمان را) روشن می‌کند. (که در راه خدا از هر چیز می‌گذرند). و بر او (گوسفندی فرستاده و) ذبح بزرگی فدا ساختیم.»

بنابر بعضی از روایات، تمام حیواناتی که در سرزمین منا در روز عید قربان ذبح می‌شوند، فدیه حضرت اسماعیل(ع) هستند.

سنت قربانی

در عصر جاهلیت نیز سنت قربانی‌کردن متداول بود؛ اما این عمل از پلیدی شرک مبرا نبود. مردمان آن زمان کعبه را با خون قربانی آلوده می‌کردند و گوشت آن را بر خانه کعبه می‌آویختند تا خداوند آن را قبول کند. در آیه ۳۷ سوره حج، این رسم مذموم شمرده و شرط قبولی قربانی، تقوای الهی معرفی شد. همین تقوا و خلوص برای قربانی کردن بود که باعث شد این عید، حج اکبر نامیده شود.

«لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ...؛ (بدانید که) هرگز گوشت و خون این قربانی‌ها نزد خدا (به درجه قبول) نمی‌رسد، لیکن تقوای شماست که به (پیشگاه قبول) او خواهد رسید... .»

در اسلام قربانی‌کردن در این روز بر کسی که حج تمتع به‌جا می‌آورد، واجب، ولی بر دیگر مسلمانان مستحب است. حجاج بیت‌الله‌الحرام صبح عید قربان به منی وارد می‌شوند و اعمال منی از جمله رمی جمره، قربانی، حلق و تقصیر را به جا می‌آورند.

آیت‌الله جوادی آملی معتقد است: «اقامه نمازِ (عید قربان)، برقراری رابطه با خداست و قربانی کردن، تحکیم رابطه خلق با خلق را ایجاد می‌کند. اگر کسی به قصد قربت، قربانی انجام ‌دهد و با احترام این گوشت قربانی را بین مردم تقسیم کند، این کار باعث ایجاد تقرب و محبت بین مردم می‌گردد. سنت الهی قربانی‌کردن، افراد جامعه را نسبت به هم مهربان و ما را شامل دعای خلیل و ذبیح حق می‌کند.»

استاد شهید، مرتضی مطهری با توجه به ظهور مقام تسلیم ابراهیم(ع) و فرزندش در ماجرای ذبح اسماعیل(ع)، حکمت عید گرفتن در روز عید قربان را تجدید خاطره بزرگ توحیدی دانسته که از ابراهیم(ع) و فرزندش اسماعیل(ع) به یادگار مانده است.

اسرار قربانی کردن

درباره فلسفه قربانی کردن، آیات، روایات و تعابیر متعددی از سوی عالمان دینی بیان شده است. مثلاً در آیه ۳۷ سوره حج، هدف از انجام قربانی و حکمت آن، قُرب و نزدیک شدن به خداوند دانسته شده که اگر عمل بر پایه تقوا باشد، این نزدیک‌شدن حاصل می‌شود: «هرگز گوشت‌های آنها و خون‌هایشان به خدا نخواهد رسید، ولی [این‌] تقوای شماست که به او می‌رسد.»

محمدی ری‌شهری حکمت‌های قربانی کردن را اطعام فقرا و نیازمندان دانسته و بیان می‌کند که رسول خدا(ص) در حجة‌الوداع، ۱۰۰ شتر برای قربانی با خود آورد. ایشان حکمت واجب شدن قربانی را رسیدگی به فقرا بیان کرد که به وسعت از گوشت بخورند و فرمود: گوشت را به آنها بخورانید.

آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به آیه ۲۷ سوره حج چنین بیان می‌کند که هدف از قربانی، یاد خدا و یادآوری همه نعمت‌های او از جمله دام‌های حلال است و قربانی با یاد خداوند حِلّیت پیدا می‌کند: «لِیشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیذْکرُ‌وا اسْمَ اللَهِ فِی أَیامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَیٰ مَا رَ‌زَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَام؛ تا شاهد منافع خویش باشند و نام خدا را در روزهای معلومی بر دام‌های زبان‌بسته‌ای که روزی آنان کرده است، ببرند.»

شگرگزاری از خداوند برای هدایت و توفیق بندگی نیز یکی دیگر از اسرار نهفته در عمل قربانی‌کردن است. برخی فقها درباره قربانی اين‌گونه تعبير كرده‌اند: «هذه الذبيحة شكراً لله علي هدايته و توفيقه؛  اين قربانی به‌مثابه شكر خداوند متعال در برابر هدايت و توفيق اوست.»

خداوند در قرآن مجید راجع به قربانی چنین می‌فرماید: «وَالبُدنَ جَعَلناها لَکُم مِن شَعائِر الله.» بُدن و بَدَنة به‌منزله شتران قربانی است؛ یعنی این قربانیان را قرار دادیم، چون جزو شعائر الهی هستند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان