نخل‌برداری؛ پرتکرارترین آیین عاشورایی در کاشان
یک پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه گفت: نخل‌برداری، پرتکرارترین و گسترده‌ترین آیین عاشورایی در منطقه کاشان است و نخل را به‌مثابه نماد تابوت امام حسین(ع) یا سایر شهدا و گاهی کجاوه حضرت زینب(س) برمی‌دارند.
هر روز که از دهه اول محرم می‌گذرد، تب‌وتاب شهر و آدم‌هایش فزونی می‌گیرد. کم‌کم دسته‌های عزا به راه می‌افتند و هر منطقه برای روز و شب عاشورایی‌اش، آیینی دارد. خبرنگار ایکنا از اصفهان درباره این آیین‌های عاشورایی، گفت‌وگویی با محمد خداداد، دانش‌‌آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه و مدرس دانشگاه کاشان انجام داده است. در قسمت‌های پیشین درباره جریده‌برداری یا علَم‌کشی، ذوالجناح‌گردانی و سنگ‌زنی سخن به میان رفت. در این شماره، مطالبی درباره کُتَل‌برداری، توغ و نخل تقدیم خوانندگان می‌شود.
ایکنا ـ کتل‌برداری به چه معناست؟
کتل یا اسب پیشاهنگ به معنای زمین، کوه بلند و اندام درشت نیز گرفته می‌شود. به اسب‌هایی که در عزاداری استفاده می‌شوند نیز کتل می‌گویند. در بعضی مکان‌ها کتل را صرف علَم می‌گیرند. در کاشان، کتل‌برداری در همه این معانی کاربرد دارد. برخی هیئت‌ها آن را به‌مثابه علم می‌دانند، نظیر هیئت سرسنگ، میدانگاه آقا و میدان امیر.
در روستاهای اطراف کاشان و در بیشتر مناطق، کتل اسبی است که کودکان بر آن سوار می‌شوند، مثل میمه که در هر چند قدم، این اسب، کودکی را سوار می‌کند. بعضی از روستاها نیز شبیه ذوالجناح را کتل می‌گویند، نظیر مرق در نوش‌آباد.
یکی از کامل‌ترین شکل‌های کتل‌برداری در نوش‌آباد انجام می‌شود. کتل در اینجا بر پایه نذر است؛ نذر برای دورباش بلا و بیماری از کودکان، شفای بیمار، صاحب اولاد یا جان‌نثار شدن دختر یا پسر برای سربازی امام. کتل‌برداری با پذیرایی نهار همراه است. اسب کتل تزئینات خاصی دارد؛ پارچه‌های رنگی، کبوتر، شمشیر، میوه‌های گوناگون، خنجر و... . کودکان را می‌آرایند و بر اسب سوار می‌کنند. همراهان کتل عبارتند از نقیب، نوحه‌خوان و شاطر.
ایکنا ـ درباره آیین توغ‌گردانی توضیح دهید.
توغ به معنای درفش، بیرق و علم است و ویژگی‌های خاصی دارد. نوحه‌های ویژه‌ای نیز درباره توغ شکل گرفته است. نحوه برداشتن توغ هم به چند شکل انجام می‌شود. در بعضی از مکان‌ها توغ را به‌صورت عمودی، بعضی خوابیده و در بعضی دیگر نیز خمیده برمی‌دارند که هر کدام نماد محسوب می‌شود. ایستاده، نماد حضرت عباس(ع)، خمیده، نماد قامت حضرت زینب(س) و خوابیده نماد تشییع است. در بعضی از مناطق نظیر شاهرود و دامغان، توغ را هنگام صبح به شکل ایستاده، ظهر به‌صورت خمیده و عصر نیز خوابیده و افقی برمی‌دارند.
ایکنا ـ درباره نمادها و نشانه‌های روی توغ توضیح دهید.
پارچه‌هایی روی توغ است که متبرک هستند. در بعضی از مناطق مرسوم است که توغ را برای برکت‌بخشی به خانه‌های مردم می‌برند. توغ از اجزایی تشکیل شده که شامل سرتوغ، میله، صندوقچه، تیرک چوبی، پارچه‌های چوب، ورق مسطح (لوزی‌شکل، گلابی‌شکل و معمولاً مشبک) و کتیبه با نقوش گل و بوته اسلیمی و آیات و احادیث است. در منطقه کاشان، توغ‌هایی وجود دارد که قدمتی در حدود ۱۵٠ تا ۳٠٠ سال دارند. توغ‌برداری در نوش‌آباد، ابوزیدآباد، جوشقان و... اجرا می‌شود.
ایکنا ـ پرتکرارترین و گسترده‌ترین آیین عاشورایی که در منطقه کاشان اجرا می‌شود، کدام است؟
نخل‌برداری، پرتکرارترین و گسترده‌ترین آیین عاشورایی در این منطقه است. تابوت‌واره و نخل، ریشه‌های کهن آیینی و باستانی دارد. همچنین شامل نمادها و نشانه‌هایی برای روزگار فعلی است. نخل را به‌مثابه نماد تابوت امام حسین(ع) یا سایر شهدا و گاهی کجاوه حضرت زینب(س) برمی‌دارند.
این آیین دارای ویژگی‌هایی در حوزه فرهنگی کاشان است. نخل جایگاه خاصی دارد که در آنجا نگهداری و از آن با نام «حسینیه نخل» یاد می‌شود. در نخل، نخل‌کِش یا پایه‌کش و نخل‌بَر یا طوایفی که نخل دارند، وجود دارد. باباهای نخل، متولی نگهداری از آن هستند.
نخل، مرکز ثقل است که سایر نمادها و نشانه‌ها در حاشیه آن حرکت می‌کنند. وجوه عقب و جلوی نخل به دو گنبد تشبیه شده و بدنه، نماد زندگی و همچنین تیرک، نماد ریشه‌های درخت زندگی است. از سویی، نخل شبیه کشتی می‌ماند؛ چراکه امام حسین(ع)، «سفینةالنجاة» است. حرکت و ایستادن نخل نیز نماد حرکت از خیمه تا میدان محسوب می‌شود. همچنین سنگینی نخل نمادی از مسئولیت‌پذیری و ولایت‌پذیری است.
ایکنا ـ در کدام قسمت کاشان آیین نخل‌برداری اجرا می‌شود؟
در بیشتر روستاهای کوهپایه‌ای. چندین آیین نیز در این زمینه ثبت شده است، برای مثال آیین وداع نخل‌ها در روستای علوی خاوه. همین‌طور در مکان‌هایی چون روستای خالدآباد، نخل سخنگو داریم. در کاشان نیز می‌توان از نخل سَرفَره، کَلهَر، قاضی اسدالله، درب باغ، طاهر و منصور و خارج از کاشان از نخل دِه‌آباد، نیاسر، قمصر، فین، رهق، قالهر و ابوزیدآباد نام برد.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
