سقاخوانی؛ از نغمه پیشواز محرم تا نوحه‌خوانی در دسته‌های عزاداری

به روزهای پایانی دهه اول محرم رسیده‌ایم؛روزهایی که بعد از آغاز نهضت امام حسین(ع) ناگهان با شیبی تند، به اوج می‌رسد و به صحنه‌ای شفاف از روایت حق و باطل تبدیل می‌شود؛ از یک سو نهایت شجاعت‌ها و رشادت‌ها و از سوی دیگر، غایت رذالت‌ها و شقاوت‌ها. در این میان آیین‌های عاشورایی عصر ما پرچمدار زنده نگاه‌ داشتن این وقایع در آیینه شعر، نمایش و... می‌شود.

از آنجا که منطقه کاشان به لحاظ اجرای آیین‌های عاشورایی، یکی از مناطق سرآمد کشور به شمار می‌رود، خبرنگار ایکنا از اصفهان درباره این آیین‌ها، گفت‌وگویی با محمد خداداد، دانش‌‌آموخته دکترای زبان‌ و ادبیات فارسی، پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه و‌ مدرس دانشگاه کاشان انجام داده است. در قسمت‌های پیشین به آیین‌هایی چون جریده‌برداری یا علَم‌کشی، ذوالجناح‌گردانی، سنگ‌زنی، کتل‌برداری، توغ، نخل‌برداری، آیین تعزیه و پامنبری پرداخته شد. در شماره پایانی این گفت‌وگو به چاووش و سقاخوانی می‌پردازیم.

ایکنا ـ آیا آیین سقاخوانی نشئت‌گرفته از همان مفهوم سقایی و آب دادن است؟

یکی از آیین‌های حزن‌انگیز و تأثیرگذار در میان آیین‌های عاشورایی، سقاخوانی است. سقا، نغمه پیش از محرم به شمار می‌رود که در گذر زمان دچار تغییر ماهیت و کارکرد شده است. ابتدا سقایان، سقایت می‌کردند و آب می‌دادند. بسیاری از بزرگان، اهل فتوت و جوانمردان سقا بودند. ما در گذشته سقاخانه داشتیم. از جمله لوازم سقایان عبارت بود از مشک، کشکول، جام، لنگ، کمربند، شال، لچک و... .

قاعدتاً وقتی سقایان در حوزه عاشورا وارد شدند و خواستند به دسته‌جات سینه‌زنی آب‌رسانی کنند، نمی‌توانستند زنجیر یا سینه بزنند؛ بنابراین نوحه می‌خواندند که از آن زمان تاکنون این نوحه‌خوانی حفظ شده است.

 سقایی از وجوه گوناگونی قابل تأمل است. یکی، شعر سقایی است که شعری سنگین، باوقار و آهنگین محسوب می‌شود. اشعار غلامرضا نوایی، شرمی کاشانی، خباز کاشانی، فراهی کاشانی، سروی، عشاق و حجت‌الاسلام سید‌حسین معتمدی در سقاخوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. دیگری، دستگاه‌های آواز سقایی است که آنها را در اوج وقار، حزن و حماسه می‌بینیم. در دستگاه‌های دشتی، ابوعطا، شور، شوشتری، همایون، افشاری و... نوحه سقایی می‌خواندند. لازم به ذکر است که عمده هیئت‌ها نیز در پیشاهنگ خود، دسته سقایان داشتند.

ایکنا ـ آیین سقاخوانی در کدام بخش‌های منطقه کاشان به‌طور شاخص‌تر اجرا می‌شود؟ 

اکنون گروه‌های فعال سقایی منطقه عبارتند از گروه استاد ابراهیم، ضیغم‌ها، هدایتی، محسنی و... . در کاشان، مسجد قاضی آران، درب مختص‌آبادی بیدگل در منطقه آران‌وبیدگل و همچنین نیاسر، قمصر و پنج محله نوش‌آباد که اوجش در هیئت حسینی است. 

مطلب پایانی درباره سقاخوانی این است که معمولاً سقایان از عید قربان یا غدیر شروع به سقایی می‌کنند و در طول سال در شب‌های جمعه اشعار خود را متناسب با هر مناسبت می‌خوانند.

ایکنا ـ چاووش‌خوانی چه تفاوت‌هایی با سقاخوانی دارد؟

یکی از آیین‌های عاشورایی در منطقه کاشان که بلکه از این منطقه و از گستره ایران هم فراتر می‌رود، چاووش‌خوانی است. چاووش، نوعی خوانش شعر است که معمولاً یک یا دو نفر می‌خوانند و ذکر یا بندی دارد و کسانی که در اطراف هستند، این بند را تکرار می‌کنند. چاووش‌خوانی‌هایی داریم که مرتبط با ایام محرم یا قبل از آن است. در چاووشی پیش از محرم، فرا رسیدن این ماه خبر داده می‌شود و در قالب آن از مردم می‌خواهند تا لباس عزای امام حسین(ع) را به تن کنند و به مجالس عزا برسند.

در پایان باید عرض کنم که علاوه بر این، چاووش‌هایی داریم که به گونه‌ای با خود مراسم یا پایان آن پیوستگی داشته است. چاووش‌خوانی مخصوص زیارت‌ها هم هست. افرادی که قصد زیارت کربلا، نجف، مکه، مشهد و... را داشتند، با خواندن چاووش به مردم اطلاع می‌دادند. حتی برای امامزادگان نزدیک‌تر هم چاووش‌خوانی انجام می‌شده است. به‌طور مثال برای شاه‌چراغ، قم، مشهد اردهال یا آقا علی‌ عباس(ع). بعضی چاووش‌ها برای زمان‌های خاص به کار رفته است، مثل چاووش از زبان بشیر وقتی به اهل مدینه اطلاع می‌داده یا اگر قافله‌ای سوی کربلا می‌رفت. گاهی اوقات چاووشی با روایتگری همراه بوده یا از اشعاری بهره می‌بردند که با هر مکانی مرتبط بوده است.

زهراسادات محمدی