وقف؛ عاملی مؤثر در شکوفایی فرهنگی و تمدنی اصفهان
یک مدرس دانشگاه با بیان اینکه بخش زیادی از میراث تاریخی و فرهنگی اصفهان از پشتوانه‌ای به نام وقف برخوردار بوده، گفت: موقوفات موجب ماندگاری آثار و بناها در طول زمان و نیز پویایی فعالیت‌ها در این اماکن می‌شدند و این‌گونه، وقف به عاملی مؤثر در شکوفایی فرهنگی و تمدنی اصفهان تبدیل شده است.
سنت حسنه وقف یکی از اشکال و مصادیق احسان، نیکوکاری و انفاق در دین اسلام محسوب می‌شود، اگرچه صرفاً به پیروان این دین اختصاص ندارد و چه بسیار بوده و هستند مسلمانان و غیرمسلمانانی که به امید کسب ثواب و ذخیره ره‌توشه‌ای برای آخرت خود، با نیک‌اندیشی این سنت حسنه را به جا آورده و برای آبادانی جامعه خود چراغی افروخته‌اند. سرزمین ما ایران و به‌ویژه شهر تاریخی اصفهان نیز نه تنها از چنین پشتوانه و میراثی بی‌نصیب نیست، بلکه سرشار هم هست و گواه آن، بناهای متعددی است که برای اعتلا و توسعه فرهنگ و تمدن شهر وقف شده‌اند. این پشتوانه عظیم مادی قطعاً نقش و سهم غیرقابل انکاری در بقا و رشد فرهنگی و تمدنی شهر داشته که تلاش برای بررسی و جست‌وجوی این تأثیر، خبرنگار ایکنا از اصفهان را بر آن داشت تا با محمدحسین ریاحی، دکترای تاریخ اسلام و مدرس دانشگاه درباره وقف و تأثیر آن بر هویت فرهنگی اصفهان گفت‌وگویی انجام دهد که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ وقف چه تأثیری در پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است؟
یکی از ویژگی‌های قواعد و آموزه‌های اسلام این است که پویایی و بالندگی جامعه را در نظر می‌گیرد. در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی و سایر مناطق جهان اسلام، از شمال آفریقا گرفته تا اندونزی مشاهده می‌کنیم که وقف در امور اجتماعی نقش پررنگی داشته و بسیاری از مشکلات اجتماعی را حل کرده است؛ در نتیجه اگر بخواهیم با دید تاریخی درباره فرهنگ و تمدن اسلامی، به‌ویژه سرزمین ایران تأمل کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که وقف گره‌گشا و مؤثر بوده و نوعی پویایی در حرکت‌های علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایجاد کرده است.
ایکنا ـ در کدام ادوار تاریخی، نقش وقف در توسعه فرهنگی و تمدنی و عرضه خدمات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... در شهر اصفهان پررنگ‌تر بوده است؟
با سیری در متون و منابع مکتوب درمی‌یابیم که وقف از دوره نخستین اسلام در اصفهان، اطراف این شهر و نواحی گوناگون این ولایت بزرگ تاریخی نقش داشته است؛ برای مثال موقوفات معروف به رستمیه به اصفهان اختصاص دارد. در دوره‌های شکوه تمدن ایرانی اسلامی به‌ویژه در اصفهان مشاهده می‌کنیم که موقوفات در توسعه، تقویت و بالندگی مراکز معنوی از جمله مساجد یا بقاع و تقویت بنیه علمی و توسعه مدارس، آموزشگاه‌ها و نهادهای آموزشی تأثیر بسیاری داشته است.
در عصر آل‌بویه، بعضی از مؤسسات در اصفهان و سایر بلاد ایران متکی به وقف بودند. در دوره سلجوقی، نظامیه اصفهان دارای موقوفات فراوانی بود و املاک، زمین‌ها و امکاناتی وجود داشت که مدرسان، فراگیران و کارکنان این مجموعه‌ها از آنها بهره‌مند می‌شدند؛ همچنین منابع آنها از همین موقوفات تأمین می‌شد. قبل از دوران صفوی نیز بعضی از مکان‌های مذهبی از جمله بقعه شهشهان در دوران تیموری از مقرری مشخص و موقوفات استفاده می‌کردند. بعضی از امامزادگان یا مکان‌هایی که افراد و شخصیت‌های بزرگ در آن مدفون بودند نیز از منابع وقفی بهره می‌بردند.
در سفرنامه ابن‌بطوطه می‌خوانیم که آرامگاه علی بن سهل که امروزه در محله تاریخی باب‌الدریه یا طوقچی اصفهان واقع شده، امکانات بسیاری داشته که از ناحیه موقوفات تأمین می‌شده است. زمین‌های کشاورزی در آن زمان زیاد بود و منابعی که باید به این مراکز اختصاص می‌یافت، قابل توجه بوده است. امامزادگان درب امام در اصفهان موقوفات زیادی داشته‌اند که امروزه بخش زیادی یا تمام آنها از بین رفته و نکته تأسف‌بار اینکه فقط همین یک مورد در اصفهان نیست که به چنین سرنوشتی دچار شده است.
آنچه به‌طور فوق‌العاده‌ای در اصفهان به‌ویژه دوران شاه عباس اول قابل توجه به نظر می‌رسد، موقوفات دوران صفوی است. زمین‌ها، امکانات، منابع، منافع و فضاهای کار و فعالیت بسیاری وقف بعضی از مساجد بزرگ یا نهادهای آموزشی می‌شد. مدارسی که در راسته بازار اصفهان قرار دارند، موقوفات زیادی داشتند و هنوز هم دارند؛ مثل مدرسه جده بزرگ، مدرسه جده کوچک، مدرسه نیم‌آورد، مدرسه کاسه‌گران یا حکیمیه، مدرسه جابریه یا نوریه که بسیاری از موقوفات آنها در طول زمان از بین رفته، ولی آثار و اسناد آنها هنوز موجود است.
بانوی فداکاری مثل زینب بیگم اردستانی و همسرش، حکیم‌الملک محمدمهدی طباطبایی اردستانی زمین‌های بسیاری در اصفهان و مناطق دیگری مانند اردستان برای مدرسه نیم‌آورد، مدرسه زینب بیگم اردستانی و مدرسه حکیمیه که به نام حکیم‌الملک اردستانی در محله کاسه‌گران در بازار اصفهان واقع شده، وقف کردند. همه این‌ها فضاهایی را نشان می‌دهد که به‌وسیله موقوفات ایجاد شده است.
اداره اوقاف باید به وظایف خود در این‌باره عمل و مشخص کند که این موقوفات در چه مسیری مورد استفاده قرار گیرند. استفاده از این همه منابع به کاردانی و تدبیر نیاز دارد. بخش زیادی از زمین‌های اصفهان وقف است و زمانی که مدرسه چهارباغ در دوران شاه سلطان حسین صفوی ساخته شد، موقوفات زیادی در مکان‌های دیگر به آن اختصاص یافت که نشان‌دهنده میزان زیاد موقوفات در آن زمان است.
سقاخانه‌ها در آن دوران بخشی از موقوفات بودند؛ برای مثال شخصی سنگابی را وقف رهگذران تشنه می‌کرد یا دیگری در کوچه‌هایی که وسایل روشنایی نبود، شمع وقف می‌کرد تا رهگذران آسان‌تر بتوانند عبور کنند. در بسیاری از مساجدی که امروزه برقرار هستند، سنگاب، سیلو، جای شمع و... وقف هستند. در بسیاری موارد دیگر، این موقوفات را به عمران و آبادانی و پیشرفت و کمک به مردم اختصاص می‌دادند.
ایکنا ـ اگر بخواهیم مروری کلی بر موقوفات واقع در اصفهان در ادوار تاریخی گوناگون داشته باشیم، چه نکاتی در خصوص این موقوفات محل تأمل و بررسی است؟ از نوع و کارکرد موقوفات، نیات و بانیان آنها تا تغییر و تحولات مربوط به موقوفات در گذر زمان؟
در وقف‌نامه‌ها مقرر می‌شد که چند عالم یا شخصیت سیاسی یا افراد معتمد بر آنچه وقف شده است، نظارت داشته باشند. گاهی این وقف‌نامه‌ها در یک خاندان قرار داده می‌شد؛ برای مثال کسی که بانی وقف بوده، اعلام کرده که اولاد ذکور مسئول نظارت بر مال وقف‌شده باشند. تبصره‌ها و موادی را هم مشخص می‌کردند تا در صورت بروز مشکل بتوانند آن را حل کنند. این سلسله‌مراتب موقعیت و موجودیت اوقاف را حفظ می‌کرد؛ ولی متأسفانه می‌بینیم که بعد از انقلاب صفویه، در دوران افشاریه، زندیه و حتی قاجار، بسیاری از این موقوفات حیف شد و بعد از آن هم این روند ادامه یافت.
در دوران پهلوی نیز بسیاری از موقوفات دگرگون شد یا از بین رفت؛ در نتیجه انتظار داریم که اکنون با دقت به موقوفات رسیدگی و جایگاه مصرف آنها در نظر گرفته شود تا بتوانیم این پشتوانه‌ها را در جایی که لازم است، مورد استفاده قرار دهیم.
ایکنا ـ نقش و تأثیر وقف بر هویت فرهنگی اصفهان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا این پدیده، هویت فرهنگی خاصی را برای اصفهان در گذر تاریخ رقم زده است؟
قطعاً موقوفات اصفهان در شکل‌گیری هویت خاص این شهر تأثیر داشته؛ برای مثال علت پویایی مدرسه چهارباغ تا حد زیادی امکانات وسیع، کتابخانه و رسیدگی مادی به آن بوده است. در آن زمان امکانات امروز وجود نداشت؛ ولی هیزم، ذغال و... برای مصرف اهالی علم از ناحیه وقف تهیه می‌شد. توجهی که به کتابخانه‌ها صورت می‌گرفت نیز بسیار مؤثر بود. در این مسیر تاریخی، شاهکارهای زیادی در عرصه معماری و هنر ساخته شد که شاه‌عباس آنها را به روح جدش، شاه طهماسب تقدیم کرد و امکانات زیادی فراهم شد تا این آثار حفظ شود.
اگر موقوفات را حفظ کرده بودیم، جلوی بسیاری از بلاهایی که بر سر آثار فرهنگی و هنری ما آمده، گرفته می‌شد. یکی از ویژگی‌های وقف این است که پشتوانه‌های مالی و مادی می‌تواند از این آثار نگهداری کند. در آن دوران اصفهان پویایی زیادی داشت، رودخانه زاینده‌رود مثل امروز به یغما نرفته بود و زمینه رشدی برای زمین‌های کشاورزی محسوب می‌شد. میدان‌ها، حمام‌ها و کاروانسراهای زیادی نیز وقف بودند.
مادر شاه سلطان حسین معروف به مادرشاه، کاروانسرای عباسی را که امروزه هتل عباسی نام دارد، وقف مدرسه چهارباغ کرد، همچنین بازارچه‌ای که امروز به نام بازار هنر شناخته می‌شود نیز برای مدرسه چهارباغ وقف شده که اهمیت بسیاری دارد؛ در نتیجه نباید از تأثیر وقف در توسعه فرهنگی شهر غافل بود. مسئولانی که متصدی وقف در اصفهان هستند، باید تغییرات قابل توجهی ایجاد کنند تا سنت وقف در جایگاه درست خود قرار گیرد.
ایکنا ـ آیا نقش و کارکردی که وقف در گذشته تاریخی اصفهان داشته است، امروز نیز می‌تواند داشته باشد؟ اگر بله، چگونه و اگر نه، چرا؟
وقف سرمایه‌ای است که از گذشته وجود دارد و می‌تواند در تقویت فرهنگ و بهداشت یا کمک به ضعفا، نیازمندان و... مؤثر باشد. بسیاری از بناهای تاریخی که در حال تخریب هستند، موقوفاتی دارند که باید برای آنها حفظ شود، در جایگاه نهادهای اجتماعی و آموزشی مورد استفاده قرار گیرند و افرادی مسئول رسیدگی به این موقوفات شوند که دقت و شناخت لازم را در این عرصه داشته باشند.
زهراسادات مرتضوی
انتهای پیام
