هویت تاریخی و دلایل نام‌گذاری محلات کاشان
یک کارشناس بافت تاریخی گفت: شهرسازی در کاشان تحت‌الشعاع امامزادگان بوده و دو مؤلفه زیارت و امنیت، از عناصر تشکیل‌دهنده محلات در این شهر بوده‌اند.
به گزارش ایکنا از اصفهان، دومین دورهمی کاشان‌پژوهان با موضوع هویت محلات کاشان، شامگاه گذشته، ۲۷ آبان‌ماه در کتابخانه تخصصی کاشان‌پژوهی آیت‌الله امامت برگزار شد.
در ابتدای این نشست، مهدی هوشمندی‌نژاد، کارشناس بافت تاریخی و مدیر دفتر بازآفرینی شهرداری کاشان درباره بافت تاریخی محلات این شهرستان اظهار کرد: براساس کتاب «تن شهر و جان زیارت» از زهرا چیت‌سازیان، شهرسازی ما تحت‌الشعاع امامزادگان بوده است؛ برای مثال در گذر آب‌انبار خان، تقی‌خان یا درب بسته، زیارتگاه وجود دارد؛ پس آنچه برداشت می‌شود اینکه، یکی از عناصر تشکیل‌دهنده محلات ما زیارت محسوب می‌شده است.
وی ادامه داد: یکی دیگر از مؤلفه‌های اثرگذار در عناصر تشکیل‌دهنده محلات، امنیت بوده است؛ برای مثال «قلعه جلالی» که در زمان حمله مغول، چندین بار کاشان را نجات داد و هزینه‌ای که عبدالرزاق خان برای حفر خندق صرف کرده بود، نشانگر اهمیت امنیت است. در همین راستا برای مثال می‌بینیم که بعضی از کوچه‌ها به «نُه چَم» نام‌گذاری شده است. چم به معنی خمی است که 90 درجه باشد و دشمنی را که به شهر یورش می‌آورد، در پیچ‌و‌خم کوچه‌ها حیران می‌کرد.
این کارشناس بافت تاریخی توضیح داد: «نَقب» عنصر دیگری است که در خانه عامری‌ها یا عباسیان وجود دارد. همین‌طور می‌توان به «دربند» اشاره کرد که کتاب «کاشانه دانش» تعداد دربندهای کاشان را ۲۲٠ مورد ذکر کرده است، نظیر دربند نراقی‌ها، مخبر یا رضوی‌ها. مجموعه‌ای از خانه‌ها یک‌جا قرار می‌گرفتند و با ورودی مشترکی کنترل می‌شدند. کلید این مجموعه در اختیار آخرین خانه‌ای بود که در انتهای محل قرار داشت. حتی بعضی از دربندها قداست داشتند؛ مانند دربند نراقی‌ها. به عبارتی این امکان وجود داشت کسانی که خطا کرده بودند، وارد آن دربند شوند. نظمیه هم حرمتی برای ورود به آن محله در نظر می‌گرفت.
محله سرفره
وی ضمن بیان توضیحاتی درباره یکی از محلات کاشان به نام «سرفره» که آیین نخل‌گردانی آن شهره است، گفت: حدفاصل کوی صدره و سرفره، گذری است که شاطری در آنجا نانوایی می‌کند. در قدیم یکی از سکوهای نشستن نخل، آن قسمت محسوب می‌شد. از نظر موقعیت مکانی، ورود به این محله از صدره بود. سرفره، محل تقسیم آب به‌شمار می‌رفت و اکنون هم در محله، آب‌انباری وجود دارد که همچنان آب‌گیری می‌شود. در قدیم در میانه آن سکویی قرار داشت و به حسینیه قدیم، حسینیه جدید ملحق شده است. همچنین خانه بزرگی در آنجا بود که در حال حاضر، مدرسه طهرانچی جایگزین آن شده است. حمام حسین‌آباد، خانه حاج‌شریف، کوچه وقفیه و سرکی‌ها از عناصر ارزشمند این محل است که بعضی باقی مانده و بعضی از میان رفته‌اند.
درب عطا یا درب عطار
هوشمندی‌نژاد به بررسی دلایلی پرداخت که ممکن است در نام‌گذاری یکی از میدان‌های کاشان به نام «درب عطا» مؤثر باشند و گفت: نام‌گذاری درب عطا قطعاً به یک عطایی در اطراف آن برمی‌گردد. زیارت سلطان عطابخش در قدیم، خارج از دروازه اصفهان و باروی شهر بود و احتمالاً از سوی کسانی که از سمت کوچه باغ‌میرزا می‌خواستند به زیارت سلطان عطابخش بروند، این امامزاده در نام‌گذاری این قسمت به درب عطا تأثیر گذاشته باشد.
وی با بیان اینکه این قسمت در قدیم «بونصر» هم خوانده می‌شد، ادامه داد: اول خیابان ژاندارمری یا رسالت یک مرکز بهداشت نیز وجود دارد. پشت این خیابان، مزار شیبانی‌هاست. به عبارتی، بعد از کتابخانه ارشاد، دو بقعه شبیه بقعه ملافتح‌الله وجود دارد که گنبدی مدور با دو گوشواره و سنگ قبرهایی واضح دارد و نشان می‌دهد که نام‌گذاری این میدان به بونصر شیبانی برمی‌گردد.
این کارشناس بافت تاریخی تصریح کرد: ممکن است کاشانی‌ها نزدیک‌ترین کلمه رایج را در این نام‌گذاری استفاده کرده باشند؛ یعنی عطا را به جای عطار به‌کار بردن که ممکن است به مشاغل و حرفه‌ها برگردد؛ برای مثال عطریات یا گیاهان دارویی از یزد و کرمان وارد می‌شد و در اینجا عرضه محصول صورت می‌گرفت.
وی با بیان اینکه دلیل نام‌گذاری تعدادی از محلات کاشان برای ما مجهول است، اضافه کرد: درب گلدان، محله گلچقانه، پشت عمارت، پاپک، گذر قاسم بیک و باغ ماجد، از جمله این محلات هستند. الزاماً در کل کشور هنگام آدرس‌نویسی، بعد از نام خیابان باید نام محله قید شود؛ اما ما نمی‌توانیم در بعضی از موارد، نام قدیم محله‌ای را قید کنیم.
سند نام‌گذاری میدان درب عطا
در ادامه محمد مشهدی نوش‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان و پژوهشگر آیین‌های ایرانی درباره دلیل این نام‌گذاری به سندی اشاره کرد و گفت: من به سندی برخوردم که متعلق به سال ۱٠۱۵ هجری قمری است. متنی روی کاسه زرین‌فام روستای یزدلان ابوزیدآباد نوشته شده که به رؤیایی می‌پردازد. ما به این موضوع در مقاله‌ای با عنوان «رؤیانگاری بر کاسه زرین‌فام» پرداختیم. در این متن به کلمه «درب عطا طغرل» برخوردیم که ممکن است دلیل نام‌گذاری مورد ذکرشده بر این اساس باشد.
صیانت از نام محلات کاشان
سپس حسین باغ‌شیخی، استاد دانشگاه و نایب‌رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های شورای شهر کاشان اظهار کرد: ما سعی می‌کنیم تا ۷٠ درصد، نام محلات را به اصالتش نزدیک کنیم. برای ۳٠ درصد باقی‌مانده هم تلاش کردیم هویتی منتسب به محله یا هویتی جدید تعریف کنیم. این کار از طریق کمیته‌ای انجام می‌شود که متشکل از کارشناس ادبیات، کارشناس تاریخ، کارشناس مردم‌شناسی، یک نفر به نمایندگی شورای شهر و یک نفر به نمایندگی سازمان زیبامنظر شهرداری است.
وی با بیان اینکه اسامی باید طوری انتخاب شود که سلیقه‌های گوناگون را دربر گیرد، افزود: ما از نام محلات صیانت می‌کنیم. همچنین سعی کردیم تمام بوستان‌های شهر به نام مواریث ناملموس کاشان نام‌گذاری شود، مثل بوستان مسگرها، زری‌بافی، گلاب، فرش و... . ۴۵ اثر ناملموس فرهنگی ثبت‌شده در کاشان وجود دارد. همچنین بنا بر این است که هر نامی بر بوستان اطلاق می‌شود، اتفاقات مربوط به آن، پیرامون بوستان رقم بخورد؛ یعنی در بوستان تعزیه، اتفاقات این حوزه رخ دهد.
مهجوریت نسخ خطی کاشان
علی‌اصغر شاطری، نویسنده و کاشان‌پژوه نیز در این نشست بیان کرد: نسخ خطی در کاشان مهجور هستند. کتاب‌های نسخ خطی از کاشان خارج و به مراکز دیگر اهدا می‌شوند و ما مرکزی نداریم که نسخه‌های خطی‌مان را حفظ کند. این ضعف بسیار بزرگی برای کاشان است. اگر بتوان فهرست کاملی از نسخ خطی تهیه کرد، کار مؤثری در این حوزه محسوب می‌شود.
همچنین مصطفی جوادی‌مقدم، استاد دانشگاه کاشان گفت: در کتابخانه‌های زیرمجموعه نهاد کتابخانه‌ها یک‌سری نسخ خطی موجود است که احتمال سرقت و یا از میان رفتنش وجود داشت. در اینجا از خانم زینب‌سادات واسعی، مدیر نهاد کتابخانه‌های عمومی کاشان تشکر می‌کنم که مکانی برای نسخ خطی داخل کتابخانه «ملامحسن فیض کاشانی» جانمایی و برای حفظ این نسخ تلاش کردند.
یادآور می‌شود، در پایان این نشست از دو نسخه خطی از کتاب «النخبه» تألیف ملامحسن فیض کاشانی رونمایی شد.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
