اهمیت نگاه فراکالبدی به مرمت بناهای تاریخی

به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل این سازمان به اتفاق کارشناسان مرمت و معماری از روند مرمت موزه هنرهای معاصر اصفهان بازدید کردند. در جریان این بازدید که به بررسی و تشریح مرمت یکی از مهم‌ترین بناهای فرهنگی شهر اختصاص داشت، صاحب‌نظران حوزه معماری و مرمت به چالش‌های پیچیده و دستاوردهای اصولی مرمت این بنا پرداختند.

ایزدخواستی در این بازدید به مشکلات ناشی از مرمت‌ بنای موزه در دهه 70 پرداخت و تأکید کرد: موریانه‌زدگی و فرسودگی مصالح اصلی سقف و دیوارهای موزه پنهان بود و شناسایی آن‌ها بررسی‌های دقیق‌تری می‌طلبید. این عمارت چندین مرحله مورد مرمت قرار گرفته که از نقاشی دیوارها و گچ‌بری‌ها تا اصلاح در و پنجره را شامل می‌شود؛ ولی کامل‌ترین مرمت در دو سال گذشته انجام شده که با مشکلات عمیق ساختاری نیز همراه بوده است؛ برای مثال، شکستگی شاه‌تیرهای اصلی ایوان غربی که به ستون‌های کناری متکی بود، خطر سقوط سقف را به دنبال داشت که با بارندگی ممتد سال 1401، این خطر دوچندان شد.

وی افزود: در مرمت موزه هنرهای معاصر اصفهان، تمامی سقف‌ها بازبینی و تیرها جایگزین شدند؛ ضمن اینکه علاوه بر تعویض مصالح آسیب‌دیده، تمامی کارها با مصالح سنتی و در راستای حفظ اصالت بنا انجام شد. در بخش کلاه‌فرنگی موزه، خرپای چوبی با خرپاهای محافظت‌شده تقویت و ترک‌های دیوار غربی که ناشی از نشست زمین بود، اصلاح و پی‌های آن تقویت شد. یکی از عوامل مهم نشست‌های گسترده در این عمارت، اجرای نادرست ناکش‌ها بوده که عمق آن‌ها کمتر از عمق ساختمان است و عموماً رطوبت را به جداره و پی زیرزمین‌ها منتقل می‌کرد که در این دوره اصلاح شد.

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان تصریح کرد: برای بازگرداندن اصالت بنای موزه به دوره‌های تاریخی، تصاویر قدیمی بنا از دوره قاجار به‌‌مثابه مرجع بازسازی استفاده و تغییراتی مانند جایگزینی سنگفرش حیاط با آجرفرش مطابق با تصاویر تاریخی و همچنین تعویض چراغ‌های پارکی حیاط با نمونه‌های قاجاری به‌‌مثابه تلاش‌هایی برای حفظ هویت تاریخی بنا به‌کار گرفته شد. این تغییرات ظاهراً جزئی، تأثیر قابل توجهی در بازگرداندن فضای اصیل بنا به‌جا گذاشت؛ همچنین رنگ روی گچبری‌ها زدوه شد و به شکل تاریخی آن بازگشت.

وی به پیچیدگی‌های پیش‌بینی‌نشده در روند مرمت موزه هنرهای معاصر اصفهان اشاره کرد و گفت: در حین عملیات، مشکلاتی همچون ناپایداری گچ‌های قدیمی موجب شد تا برآورد اولیه پروژه با واقعیت تطابق نداشته باشد؛ برای مثال در ایوان غربی، ناپایداری گچ‌های دیوار و سقف به‌ حدی بود که بازسازی آن نزدیک به دو ماه به طول انجامید.

ایزدخواستی با اشاره به چالش‌های سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در جریان مرمت موزه بیان کرد: مرمت اصولی با هزینه‌های زیاد و مشکلات تأمین مصالح مناسب مواجه بود. مصالحی همچون آجرهای آجرفرش موزه از شهرهای دیگر تأمین شد تا با معماری اصیل سازگار باشد. همچنین گچ‌بری‌ها با دقت بسیار و بدون تغییر اساسی بازسازی شد و این اقدامات زمان مرمت را به تعویق انداخت. با این حال، سازمان نوسازی و بهسازی توانست با رعایت استانداردهای علمی مرمت، در بازسازی این بنای ارزشمند موفق عمل کند.

وی از تأسیس واحدی در سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان برای نگهداری و تعمیرات دوره‌ای بناهای مرمت‌شده از سوی این سازمان خبر داد و افزود: این واحد وظیفه دارد بناهای مرمت‌شده را به‌صورت مستمر بازبینی و در صورت بروز مشکل، آن را به‌ سرعت رفع کند. این اقدام برای موزه هنرهای معاصر نیز انجام خواهد شد تا این بنای ارزشمند همچنان در وضعیت کنونی خود حفظ شود. امر مرمت پایانی ندارد و همواره با بهره‌برداری از بنا باید وجود داشته باشد، هرچند خرد و اندک باشد.

روایت‌سازی فرهنگی؛ کارویژه موزه هنرهای معاصر اصفهان

مرتضی بخردی، معمار داخلی نیز در این بازدید با اشاره به مرمت‌های اولیه موزه در سال ۱۳۷۱، آن‌ها را غیراصولی و غیرتخصصی دانست و گفت: شهرداری اصفهان در ابتدا این بنا را به یکی از معماران سنتی سپرد؛ اما دیدگاه او نسبت به فضای موزه محدود و غیرحرفه‌ای بود و با نگاهی به‌ سبک دکوراسیون تجاری، با نصب گونی روی دیوارها و نورپردازی‌های نامناسب، فضای موزه را از فرم فرهنگی خارج کرد.

وی اظهار کرد: به‌ دنبال اعتراضات فراوان، من وارد پروژه شدم تا با طراحی جدید، گالری‌های استاندارد و اصولی برای موزه ایجاد کنم و طراحی داخلی را به‌صورت تخصصی انجام دهم.

این معمار داخلی با اشاره به مرمت‌های جدید انجام‌شده از سوی سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان ادامه داد: خوشبختانه در مرمت‌های اخیر، این بار اصول علمی و روش‌های تخصصی به‌کار گرفته شده است. از جمله اقدامات مؤثر می‌توان به اصلاح ساختار کف و دیوارها، بازسازی سقف‌های آسیب‌دیده و استفاده از فناوری روز در نورپردازی و تأمین روشنایی مناسب گالری‌ها اشاره کرد. در این مرمت‌ها، بدون هیچ‌گونه تغییر در ساختار فضاهای داخلی، بر رفع آسیب‌ها و استحکام‌بخشی علمی تمرکز شده است.

وی به تفاوت‌های ساختاری این بنا با سایر بناهای تاریخی اصفهان اشاره کرد و گفت: بنای موزه هنرهای معاصر به دوره قاجار مربوط می‌شود و برخلاف بناهایی همچون رکیب‌خانه از دوره صفویه، کیفیت و دوام مصالح اولیه آن کمتر است. بناهای دوره صفوی با مصالح و صنایع‌دستی باکیفیت ساخته می‌شدند که این ویژگی از نفوذ آسیب‌های محیطی جلوگیری می‌کرد، درحالی‌که موزه هنرهای معاصر در دوره‌های پیشین با بی‌دقتی تعمیر شده و مشکلاتی چون ترک‌خوردگی سقف، موریانه‌زدگی و نشست دیوارها را در پی داشته است. مرمت جدید به‌ خوبی این مسائل را برطرف و بنا را برای سال‌های آتی مقاوم‌سازی کرده است.

بخردی با تأکید بر اهمیت روایت فرهنگی و هویت موزه تصریح کرد: موزه هنرهای معاصر اصفهان از دیرباز نماد فعالیت‌های فرهنگی و هنری در اصفهان بوده و باید همواره در خدمت روایت‌سازی فرهنگی قرار گیرد. این بنا در طول سال‌ها میزبان نمایشگاه‌ها و برنامه‌های متعددی بوده که بر فضای هنری شهر تأثیرگذار بوده‌اند. حفظ هویت فرهنگی موزه و استمرار فعالیت‌های آن برای انتقال ارزش‌های فرهنگی از مهم‌ترین اهداف ما بوده است.

وی با اشاره به اهمیت نگهداری دوره‌ای بناهای تاریخی گفت: نگهداری صحیح از بنایی تاریخی نیازمند بازدیدهای منظم است تا مشکلات جزئی به‌موقع برطرف شود. با مرمت فعلی، ساختمان موزه از نظر فنی و ساختاری برای مدت طولانی ایمن شده؛ اما باید هر ساله مورد بازبینی قرار گیرد تا از ایجاد آسیب‌های تازه جلوگیری شود.

اهمیت توجه به ابعاد روحی و فرهنگی در مرمت

همچنین شهریار ناسخیان، عضو هیئت‌علمی و مدیر گروه مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به اهمیت بازگرداندن روح و حیات به بناهای تاریخی تأکید کرد: مرمت باید به‌گونه‌ای انجام شود که حس زندگی و سرزندگی را به بنا بازگرداند. اگر احیا فقط به تغییر ظاهری محدود شود، هیچ تأثیر مثبتی در حفظ هویت تاریخی و فرهنگی بنا نخواهد داشت. تغییر کاربری در مرمت نباید به معنای تغییر ماهیت بنا باشد، بلکه باید کیفیت آن را ارتقا دهد.

وی به ضرورت توجه به ابعاد روحی و فرهنگی در مرمت پرداخت و بیان کرد: نگاه فراکالبدی به معنای در نظر گرفتن جنبه‌های غیرمادی و فرهنگی مکان است که باید در فرایند مرمت مورد توجه قرار گیرد. این بعد روحانی مکان همچون اصلی اساسی باید در تمام مراحل مرمت رعایت شود تا بنا نه‌ فقط از لحاظ کالبدی، بلکه از نظر روحی و فرهنگی نیز احیا شود.

مدیر گروه مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان بر اهمیت توجه به نیازهای معاصر در مرمت موزه هنرهای معاصر تأکید کرد و افزود: باید به نیازهای کارفرما و جامعه توجه شود و کاربری‌های جدید باید به گونه‌ای هماهنگ با هویت بنا صورت گیرد. این یک ضرورت است که ما در مرمت بناهای تاریخی به نیازهای روز جامعه پاسخ دهیم و هماهنگی لازم را بین گذشته و حال برقرار کنیم.

وی به ضرورت رویکردهای مختلف در احیا اشاره کرد و گفت: باید نگاهی ترکیبی در مرمت موزه هنرهای معاصر وجود داشته باشد تا هم به نیازهای فنی و تکنیکال توجه کند و هم ابعاد فرهنگی و روحی مکان را در نظر بگیرد. در این راستا، رویکردهای متعددی مانند گونه‌شناسی، فنی و تکنیکال و ارزش‌های شاعرانگی فضا وجود دارد که هر یک به‌نوبه خود می‌تواند در ارتقای کیفیت مرمت مؤثر باشد.