ارتباط سوره قدر با مقام قدسی حضرت زهرا(س)

سوره مبارکه قدر، نودوهفتمین سوره قرآن کریم، از سوره‌های مکی و دارای پنج آیه است. در شأن نزول آن چنین روایت شده که وقتی پیامبر اسلام(ص) در خواب مشاهده کرد که بنی‌امیه بر منبر او بالا می‌روند، سخت ناراحت و اندوهگین شد؛ پس سوره‌ قدر نازل شد تا تسلای قلب پیامبر عظیم‌الشأن(ص) باشد. در این سوره به موضوعاتی همچون نزول قرآن در شب قدر، عظمت شب قدر، نزول فرشتگان و روح و تعیین مقدرات عالم اشاره شده است.

آنچه در این یادداشت به آن پرداخته خواهد شد، ارتباط معانی نهفته در این سوره با مقام قدسی حضرت فاطمه زهرا(س) است، چنانکه امام صادق(ع) در حدیث معروفی، واژه «لیلة» در عبارت «لیلة‌القدر» را به فاطمه(س) تفسیر کرده و شناخت و معرفت آن حضرت را تحقق ادراک شب قدر دانسته‌ است.

علامه حسن‌زاده آملی در این خصوص بیان می‌کند که خلق را یارای ادراک مقام علمی و عملی فاطمه زهرا(س) نیست و معرفت به کنه شخصیت ایشان میسور احدی نیست که آن انسان کامل را باید انسان کامل بشناسد و بشناساند.

نزول ولایت امیرالمؤمنین(ع) همراه قرآن

در اولین آیه‌ سوره‌ قدر چنین نازل شده: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»؛ اما این سؤال مطرح است که ضمیر «هُ» در «أَنْزَلْنَاهُ» کنایه از چیست؟ همه مفسران بر این باورند که این ضمیر کنایه از قرآن است.

اما روایاتی نیز از ائمه اطهار(ع) صادر شده که بیانگر این نکته است که ولایت علی بن ابیطالب(ع) نیز در شب قدر نازل شده است. برای نمونه، روزی در حضور امام صادق(ع) سخن از اول آیه‌ سوره‌ قدر به میان آمد و ایشان فرمود: «چقدر برتری آن (سوره قدر) بر سوره‌های دیگر آشکار است.» یاران پرسیدند: «برتری آن‌ چیست؟» امام پاسخ داد: «در آن شب، ولایت امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است.» آن‌ها دوباره پرسیدند: «در شب قدری که ما آن را در ماه رمضان امید داریم؟» امام فرمود: «آری. شبی که در آن، آسمان‌ها و زمین اندازه‌گیری شد و ولایت امیرالمؤمنین(ع) در آن تقدیر و معین شده‌ است.»

همچنین در حدیثی از پیامبر(ص) چنین نقل شده است که خطاب به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «خدای تبارک و تعالی در شب قدر به تقدیر و سرنوشتی که تا روز قیامت خواهد بود، قضا و حکم کرده و در آنچه خدای عزوجل فرمان داد، ولایت تو بود و نیز ولایت امامان از نسل تو تا روز قیامت» و نیز در جایی دیگر فرمود: «به شب قدر ایمان بیاورید که آن شب از آن علی‌ بن‌ ابیطالب و ۱۱ فرزندش است.»

بنابراین در لیلة‌القدر علاوه‌ بر قرآن کریم، ولایت امیرالمؤمنین(ع) نیز نازل شده است. علامه حسن‌زاده آملی معتقد است لیلةالقدر مراتب و مظاهر بسیاری دارد، چنانکه همه حقایق نظام هستی به‌ این‌ ترتیب‌اند که نسبت دانی به عالی، نسبت فرع به اصل و ظل به ذی‌ظل است و هر مرتبه را احکامی خاص است؛ بنابراین می‌توان گفت که لیلة‌القدر معانی ظاهری و باطنی دارد.

فاطمه(س)؛ ظرف نزول ولایت

تا اینجا مشخص شد که ولایت امیرالمؤمنین، علی(ع) همراه قرآن در شب قدر نازل شده است؛ اما اندیشمندان و مفسران قرآن بر این باورند که ظرف نزول ولایت، وجود مبارک و مقدس فاطمه زهرا(س) است و در آیه «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»، آن هنگام که ضمیر «هُ» در «أَنْزَلْنَاهُ» به ولایت علی‌ بن‌ ابیطالب(ع) برمی‌گردد، عبارت «لیلة‌القدر» نیز به وجود مبارک حضرت زهرا(س) اشاره دارد و ظرف نزول ولایت، همان مقام زهرای بتول است. مفسران قرآن برای اثبات این ادعا به آیات و روایاتی به شرح زیر استناد می‌کنند:

۱ ـ مقام مادری فاطمه زهرا(س)

علامه حسن‌زاده آملی براساس آیه‌ اول سوره‌ قدر، نتیجه می‌گیرد که فاطمه(س) ظرف نزول ولایت است و ۱۱ قرآن ناطق در این «لیلة» نازل شده است. البته مشخص است که ظرف نزول ولایت‌ بودن به‌ معنای متولدشدن ۱۱ ائمه از ایشان نیست؛ زیرا این مقام برای سایر مادران ائمه بعد از فاطمه زهرا(س) وجود ندارد و مسلما ایشان به‌دلیل ظرفیت تکوینی خود، منشأ ظهور ۱۱ امامی هستند که هر کدام در مقام خود، قرآن ناطق‌اند؛ همچنین در بعضی دیگر از کنیه‌های حضرت زهرا(س)، عبارت «ام» به‌کار برده شده که تأییدی بر مقام مادری فاطمه زهرا(س) در هستی است؛ چون همه موجودات از نفس کل با عنوان «ام» ظهور یافته‌اند.

کنیه «ام ابیها» نیز بر این مفهوم دلالت دارد که نبوت پیامبر(ص) نیز از نفس کلی عالم، یعنی حضرت زهرا(س) است. فاطمه، اصل و اساس درخت رسالت و نیز ولایت است، چنانکه در روایتی از امام باقر(ع) که در تفسیر آیه ۲۴ سوره ابراهیم نقل شده، ایشان می‌فرماید: «شجره طیبه، همان پیامبر اکرم و ریشه این درخت، فاطمه زهرا است.»

«أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ؛ آيا نديدى که خدا چگونه مثل زده، سخنى پاک كه مانند درختى پاک است كه ريشه‌‏اش استوار و شاخه‏‌اش در آسمان است.»

مشخص است که عامل حیات درخت، ریشه آن است و اگر ریشه نباشد، درخت و شاخ و برگی نمی‌ماند و ثمره‌ای به‌وجود نمی‌آید. ریشه درخت نبوت و ولایت نیز وجود نازنین حضرت زهرا(س) است. کنیه دیگر بانوی دو عالم، «أم بریة» به‌ معنای مادر همه مخلوقات و براساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) است که فرمود: «خلقت آسمان‌ها و زمین‌ها از نور فاطمه زهرا است.»

۲ ـ آیات نخستین سوره دخان

دلیل دیگری که نشان‌دهنده نزول ولایت در ظرف وجودی فاطمه است، نزول آیات اول تا سوم سوره مبارکه دخان است. بنا به روایتی که از شیخ کلینی روایت شده‌، منظور از «وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ» در آیه دوم، امیرالمؤمنین(ع) است. علاوه بر این، در آیه سوم، یعنی «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ»، ضمیر «هُ» به کتاب مبین برمی‌گردد که همان وجود امیرالمؤمنین، علی(ع) و منظور از «لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ»، فاطمه زهرا(س) است؛ به این معنا که ولایت علی‌ بن‌ ابیطالب(ع) در ظرف وجود بانوی گرامی اسلام نازل شد.

همچنین در حدیثی از امام کاظم(ع) در تفسیر آیه چهارم این سوره، چنین روایت شده است که از حضرت زهرا(س) خیر فراوانی منتشر می‌شود که عبارت باشد از مردی حکیم، یعنی امام حسن(ع) و مردی حکیم، یعنی امام حسین(ع) و مردی حکیم، یعنی امام سجاد(ع) تا آخرین امام که همگی از نسل حضرت زهرا(س) و مصداق کامل خیر فراوان هستند. این روایت را شیخ کلینی و مجلسی نقل کرده‌اند.

۳ ـ مشکات در سوره نور

در سوره مبارکه نور، آیه‌ای نازل شده که به نام آیه نور شهرت یافته است: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ...؛ خداوند نور آسمان‌ها و زمين است، مثل نور خداوند همانند چراغدانی است كه در آن چراغی پر فروغ باشد، آن چراغ در حبابی قرار گيرد، حبابی شفاف و درخشنده.»

ذیل این آیه، تفسیری از امام صادق(ع) با این مضمون بیان شده است که می‌فرماید: «منظور از مشکات، فاطمه است و مصباح حسن و حسین هستند.» چراغدان یعنی جایی که در آن چراغ را قرار می‌دهند و امام صادق(ع) می‌فرماید که مراد از چراغدان، حضرت فاطمه زهرا(س) است؛ یعنی خداوند انوار ائمه هدی(ع) را در آن چراغدان، یعنی حضرت فاطمه(س) جای داده و از آنجا بر عالم تافته است.

در این روایت معنایی بسیار دقیق است؛ چراکه در چراغدان، نور رسول‌الله(ص)، نور امیرالمؤمنین(ع) و سپس نور ائمه اطهار(ع) قرار دارد که خداوند با این نور، هرکس را بخواهد، هدایت می‌کند، چنانکه در زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س) نیز چنین آمده است: «بانویی که انوار امامان را از صدف وجود او بیرون آورد»؛ بنابراین می‌توان گفت زهرای مرضیه، مظهر نبوت و ولایت و مجمع نور محمدی و نور علوی است.

 الهه‌سادات بدیع‌زادگان