چهار رویکرد قرآن در مواجهه با اهل کتاب

رساله دکترای «بازسازی تاریخی فضای تعامل پیامبر(ص) با اهل کتاب در مکه با تکیه بر آیات قرآن» تألیف الهام آقادوستی، شهریورماه سال جاری در دانشگاه اصفهان دفاع شد. این پژوهش با راهنمایی امیر احمدنژاد و رضا شکرانی و مشاوره اعظم پرچم، اعضای هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان انجام شده است. بر این اساس و به‌مناسبت هفته پژوهش، خبرنگار ایکنا از اصفهان با پژوهشگر این رساله به گفت‌وگو پرداخته است.

ایکنا ـ بررسی و واکاوی فضای تعامل پیامبر(ص) با اهل کتاب چه ضرورتی در عصر کنونی دارد؟  

دوران حضور حضرت محمد(ص) در مکه با تعامل با گروه‌های مختلف مشرک، اهل کتاب و مسلمان همراه بود. از اين میان، ارتباط با اهل کتاب شامل يهود، نصاری، صابئین و حنفا بیش از همه با فضای چالشی و گفت‌وگومحور گره خورده بود.

اين ارتباط تا حدود زيادی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در آيات مکی قرآن منعکس شده است، حال آنکه در برابر صراحت بیان این آيات، مفسران رويکرد متفاوتی از تأيید حضور اهل کتاب تا انکار يا سکوت در برابر آن اتخاذ کرده‌اند. شناخت موضع قرآن در برابر اهل کتاب و اديان پیش از اسلام و تضاد و تزاحم بین آن‌ها و همچنین فهم شیوه ارتباط مدنظر اسلام با اين اديان، ضرورت بررسی فضای تعاملات با آن‌ها را آشکار می‌کند. 

ایکنا ـ آیا گزارش‌های قرآنی از اهل کتاب و نحوه تعامل پیامبر(ص) با آن‌ها، مؤید و همسو با گزارش‌های تاریخی از این موضوع است؟

منابع تاريخی در برابر ترسیم فضای اهل‌ کتاب و تبیین جزئیات تعامل پیامبر(ص) با آن‌ها دارای اشکالات فراوانی هستند، از جمله اينکه بسیاری از زوايای اين ارتباط در منابع تاريخی مفقود و متناقض بوده و در بسیاری از موارد به کلیات بسنده شده است؛ همچنین گزارش‌های تاريخی محدود، مقطعی و فاقد پیوستگی زمانی و مکانی است؛ برای نمونه اين گزارش‌ها به لحاظ محتوايی از حوزه فعالیت‌های تجاری اهل کتاب در مکه يا حضور بردگان نصرانی در آن سرزمین فراتر نمی‌رود و فقط مقاطعی از زمان مانند موسم سالیانه حج و حضور غیردائمی اهل کتاب را در مکه دربرمی‌گیرد، حال آنکه برخلاف گزارش‌های تاريخی، اشارات قرآن حاکی از روايت‌هايی از نوع تعامل پیامبر(ص) با اهل کتاب ساکن يا غیرساکن مکه است که پیوستگی زمانی در ۱۳ سال نخست بعثت دارد.

ایکنا ـ با توجه به اینکه شیوه و رویه گزارش‌های قرآنی، بیان کلیات است، چگونه توانستید به ترسیم جامعی از فضای اهل‌ کتاب و نحوه تعامل مسلمانان با آن‌ها در عصر نزول دست‌ یابید؟

از آنجايی که هدف قرآن بیان جزئیات وقايع تاريخی نیست، برای انجام این پژوهش روشی نیاز بود که با تکیه بر آن بتوان گزارش‌های تاريخی را از اشارات قرآنی استنباط و آن‌ها را با گزارش‌های تاريخی موجود فهم کرد؛ روشی که کنش‌ها و واکنش‌های متقابل اهل کتاب را نسبت به آيات و فضای نزول رصد و هر دو سوی اين رابطه را بازسازی کند و به تصوير بکشد.

روش «بازسازی تاريخی متن‌محور» که در اين رساله معرفی می‌شود، در پی تصويرسازی با کمک شکل‌دادن رابطه‌ای دوطرفه بین تاريخ و قرآن است. در اين روش با تکیه بر قرآن به‌مثابه يک متن، اشارات ضمنی و قرائن متعددی همچون سیاق سوره، بسامد و تکامد واژگان، دخیل‌بودن الفاظ، بینامتنیت قرآن و متون مقدس، اسباب نزول، گزارش‌های تاريخی و ديدگاه مفسران بررسی و با کمک آن‌ها، فضای نزول هر سوره و کیفیت تعامل با اهل کتاب در هر دوره و سرزمینی بازسازی می‌شود. شاخص‌های اصلی اين روش، تکیه بر تاريخ‌گذاری آيات، ريشه‌شناسی واژگان و بینامتنیت آيات با متون مقدس اهل کتاب است.

ایکنا ـ در نهایت به چه رویکردی از قرآن در مواجهه با اهل کتاب دست‌ یافتید؟ 

يافته‌های اين پژوهش علاوه بر اثبات حضور اهل کتاب در دوران مکی، تعامل با اين گروه‌ها را نیز در طول اين دوران به تصوير می‌کشد. تعاملاتی که در بعضی از سال‌ها مانند ايام حصر در شعب ابیطالب کمرنگ‌تر می‌شود و در اوقاتی همچون موسم حج فزونی می‌يابد. اين تعاملات نه تنها با اهل کتاب ساکن مکه، بلکه با اهل کتاب سرزمین‌های ديگر همچون سبأ، روم، حبشه، طائف و يثرب نیز شکل می‌گیرد.

در مجموع رويکرد آيات به اهل کتاب مکی و غیرمکی در چهار دسته تعريف می‌شود؛ رويکرد تأيیدی، توبیخی، فاقد جهت‌گیری و رويکرد ترکیبی. هرچند تقریباً در تمام دوران مکی می‌توان تعامل با اهل کتاب را پیگیری کرد، اما حجم اين تعاملات در سال‌های پايانی در مقايسه با سال‌های نخست بعثت، بیشتر و رو به فزونی است. 

مهمترين محورهای تعامل با اهل کتاب در حوزه توحید مانند تأکید بر وحدانیت خدا، حوزه نبوت مانند اثبات رسالت پیامبر(ص) و حوزه معاد است؛ همچنین در حوزه اخلاقیات و احکام نیز تعاملات مثبت و منفی با صاحبان اين اديان رخ می‌دهد.

از دستاوردهای دیگر اين رساله، پیشنهاد حضور مخاطبان جديد و متفاوتی برای آیات الهی است که در دسته‌بندی‌های مرسوم مفسران جايگاهی ندارند؛ مخاطبان خاصی از فرقه‌های متعدد اهل کتاب همچون سوفريم، آريوسی، مونوفیزيتی و نسطوری که از سرزمین‌های شمال و جنوب شبه‌جزيره، خطاب سوره‌های مکی واقع شده‌اند و تطبیق اشارات آيات با منابع فرقه‌شناسی، آن را تأيید می‌کند. در راستای شناخت مخاطبان خاص هر سوره، سوره‌هایی نیز شناسايی می‌شوند که به‌دلیل تنوع مخاطبان، اشاره به آداب و رسوم اعراب و قبایل و بسامد واژگان دخیل، مطرح‌کننده فرضیه نزول در ايام حج هستند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان