امام علی(ع)؛ آگاه‌ترین صحابی پیامبر(ص) در فقه و قضا

نام مبارک امام علی(ع) همواره در رأس اسامی صحابه فقیه قرار دارد. در طول چند سالی که امام در مقام خلافت قرار داشت، شرایطی فراهم آمد که ایشان در معرض قضا و استفتا قرار گیرد؛ بنابراین اقوال منقول از علی بن ابیطالب(ع) در این مدت نقش بسیار مؤثری در فقه ایفا کرد، به این صورت که علاوه بر تابعین، صحابه رسول‌الله(ص) نیز در فتاوا و اقوال فقهی به آن حضرت رجوع می‌کردند و در حل معضلات از ایشان یاری می‌خواستند. ابن‌عباس چنین نقل می‌کند که «هرگاه چیزی برای ما از سوی علی ثابت می‌شد، به سخن فرد دیگری عدول نمی‌کردیم.»

وسعت دانش فقهی امام علی(ع) را می‌توان از روایاتی که پیامبر اکرم(ص) راجع‌ به ایشان فرموده‌ است، تشخیص داد. نبی مکرم(ص) حضرت علی(ع) را آگاه‌ترین فرد به قضا در میان صحابه می‌دانست و چندین مرتبه امیرالمؤمنین(ع) را برای امر قضاوت به یمن فرستاد. در اسناد تاریخی نیز موارد مکرری از رجوع خلفای راشدین به قضاوت‌های حضرت علی(ع) و داوری‌های آن امام همام ثبت شده‌ است.

ویژگی‌های فقه امام علی(ع)

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فقه امام‌ علی(ع) آن است که بر مبنای کتاب و سنت نبوی قرار دارد. التزام امام به مضامین کتاب خدا در مرحله نخست و رجوع به سنت رسول‌الله(ص) در صورت یافت‌نشدن حکمی در کتاب خدا، در مرحله بعدی، مهم‌ترین مبنا در مواضع منقول از آن حضرت است.

جایگاه سنت نبوی در اندیشه امام علی(ع) به‌ حدی بود که ایشان آن‌گاه که در شورای شش‌ نفره‌، سیره شیخین در کنار کتاب و سنت قرار گرفت، چون تنها سنت لازم‌الاتباع را سنت نبوی می‌دانست، سیره شیخین را نپذیرفت؛ این در حالی بود که عثمان با پذیرش همین شرط، عهده‌دار خلافت شد.

در طول خلافت امام علی(ع) نیز گه‌گاه پیروی از سنت شیخین از حضرت خواسته می‌شد؛ اما همیشه این درخواست با برخورد قاطع امام مواجه بود. لازم به ذکر است که بروز بعضی از تفاوت‌ها و صدور آرای مختلف فقهی در میان شیعه و سنی، بر مبنای همین پیروی آنان از سیره شیخین بوده که تفاوت در اذکار اذان و نکاح متعه نمونه‌ای از آن است.

در دوره خلافت حضرت علی(ع) در کوفه، کاربرد رأی و صدور فتوا بدون تفحص در کتاب و سنت در میان قاضیان رواج یافته بود که امام علی(ع) برخوردهای قاطعی با آنان می‌کرد. ایشان مسئله قیاس را نیز تأیید نمی‌کرد.

امام علی(ع) و تدوین دانش فقهی

خلافت حضرت علی(ع) دوران آموزشی مهمی برای فقها محسوب می‌شد؛ برای نمونه محمد بن حسن شیبانی، یکی از شاگردان ابوحنیفه چنین نقل می‌کند که «اگر علی نبود، ما درباره حکم اهل بغی، چیزی نمی‌دانستیم.» او تک‌نگاشتی در احکام بغی نوشت که در آن ۳۰۰ مسئله را بر مبنای نحوه فعل حضرت علی(ع) در این موضوع بنا نهاد. علاوه‌ بر این، وجود نسخه‌های مدون با عنوان «جوامع» یا «کتاب علی» که مشتمل بر مباحث فقهی آن حضرت است، نخستین کوشش‌ها در تدوین حدیث از سوی امام نیز تلقی می‌شود و جایگاه مهمی در تدوین دانش فقه دارد.

با تدوین فقه امامیه در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، آموزه‌های پیشین فقیهان شیعه که از نظر منابع نقلی بیشتر مبتنی بر آموزه‌های فقهی منقول از حضرت علی(ع) بود، به حاشیه رانده شد. این امر ناشی از این باور بود که راویان پیشین با توجه به تنوع طیف‌ها، در انتقال تعالیم امام علی(ع) قصور و تقصیر داشته‌اند و فقه اصیل امام علی(ع) را باید از خلال تعالیم صادق فراگرفت.

در دهه‌های اخیر، کوشش‌هایی در راستای بازشناسی فقه امیرالمؤمنین(ع) در چارچوب مطالعه فقه صحابه در حوزه‌های علمیه اهل سنت صورت‌ گرفته؛ اما در فقه امامیه، انگیزه‌ای برای بازشناسی فقه امام علی(ع) به‌طور تفکیک‌شده از دیگر ائمه(ع) وجود نداشته است. از جمله پژوهش‌های اهل‌سنت در این‌باره می‌توان به «موسوعه فقه الامام علی» تألیف محمد رواس قلعه‌جی و «المدخل الی فقه الامام علی» از محمد عبدالرحیم محمد اشاره کرد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان