جهل‏ و نادانی؛ قله همه بدی‌ها

به گزارش ایکنا از اصفهان، آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری در سلسله گفتارهایی، به شرح ۴۰ رذیلت‌ اخلاقی پرداخته است که از سوی پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر معظم‌له منتشر و در سایت خبرگزاری ایکنا بازنشر می‌شود. شماره هشتم این مجموعه به رذیله اخلاقی «جهل» اختصاص دارد.

جهل به‌ معنای نادانی و ناآگاهی، یكی از رذائل است که اغلب مفاسد و رذائل از آن سرچشمه می‌‏گیرد. بی‌دلیل نیست که دوران قبل از بعثت رسول اكرم(ص) را که دوران انحطاط اخلاق بود، عصر جاهلیت نامیده‌اند.

در قرآن‌ کریم و روایات اهل‌ بیت(ع) بر دوری بندگان از رذیلت جهل و همچنین لزوم تعقل، تفکر، تدبر و دانش‌اندوزی، تأکید فراوانی شده است. (سیروسلوک؛ منزل سوم: تقوا، ص ۳۳۳) قرآن با عباراتی نظیر «فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلينَ؛ پس زنهار از نادانان نباش.» (انعام، ۳۵) همواره آدمیان را از جهل برحذر داشته است. پیامبر اکرم(ص) نیز در روایتی، دانش و آگاهی را رأس و قله همه نیکی‌ها و جهل و نادانی را رأس و قله همه بدی‌ها دانسته‌ است: «الْعِلْمُ رَأْسُ‏ الْخَيرِ كُلِّهِ وَ الْجَهْلُ رَأْسُ الشَّرِّ كُلِّهِ؛ (بحارالأنوار، ج‏ ۷۴، ص ۱۳۷)

بیشتر بخوانید:

• حسد؛ زشت‌ترین صفت رذیله
• عجله؛ مانع تقرب به خدا
• بی‌تابی و سبک‌سری؛ رذیلت ذاتی انسان
• مکر و فریب؛ جلوه‌ای از نفاق و دورویی
• غفلت؛ عامل کوری و زنگار قلب
• شرک؛ عامل محرومیت از رحمت خدا
• بی‌ثباتی؛ مایه زیان‌کاری در دنیا و آخرت

جهل اقسامی دارد؛ یک قسم آن جهل بسیط، یعنی همان جهل مصطلح بین مردم است كه در صورت بهره‌نداشتن کسی از علم و خرد و آگاهی، به او جاهل می‌گویند. قسم دوم، ‏جهل مرکب است، به این معنا كه انسان از واقعیت آگاهی ندارد؛ اما خود را آگاه به آن می‌‏پندارد. در این قسم از جهل، جاهل از بی‌‏‌خبری خود غافل است و درواقع، نمی‌‏داند كه جاهل است؛ از این رو، درصدد آگاه‌شدن نیست و در غفلت و ناهوشیاری خواهد ماند.

قسم سوم جهل را جهل متردد یا جهل تردیدی نامیده‌اند که در حقیقت، همان شک مصطلح است. این قسم از جهل، اگر به‌صورت یک حالت درنیاید، امری طبیعی‌ست كه برای بسیاری از مردم پیش می‌‏آید و آگاهی از آن مانند آگاهی از جهل بسیط، می‌‏تواند به رفع آن بینجامد؛ اما اگر برطرف نشود و به یک حالت تبدیل شود، دارای مفاسد بسیار، از جمله دشمنی با علم و دانش یا سقوط به ورطه خطرناک وسواس است.

مفاسد و پیامدهای جهل فراوانند، از جمله اینکه جاهل استقلال فكری و قدرت انتخاب برتر ندارد؛ به‌ عبارت دیگر، جاهل توان اقتباس، به معنای پیروی از نیكی‌ها و دوری از بدی‌ها را ندارد؛ در نتیجه ناگزیر است تابع قانون «منابهه و محاكات» شود؛ یعنی بر اثر ناآگاهی و به‌صورت کورکورانه، از گفتار، رفتار و افكار دیگران تقلید می‏‌كند و هرچه افراد غیرمتخصص و غیرخبره می‌گویند، بدون فکر و مشورت، صحیح می‌پندارد.

خودرأیی، تعصب و حمیت قومی، حزبی یا فردی، یكی دیگر از مفاسد مهم جهل است؛ همچنین انسان جاهل دچار حالت افراط و تفریط می‌شود و معمولاً اعتدال و میانه‏‌روی ندارد و بالاخره، آدم نادان به هر كاری که دست بزند، فساد او بیش از اصلاح اوست.

راهکار علاج و درمان رذیلت جهل به‌طور کلی، به‌کار انداختن عقل، مداومت بر تفکر و به‌خصوص استفاده از مشورت با افراد صالح و خبره است؛ اما رهایی از هریک از اقسام جهل، راهکارهای مخصوصی نیز دارد که عبارت است از: راه معالجه جهل بسیط، تلاش برای یادگیری، کسب دانش و رفتن به‌ دنبال آگاهی و بصیرت است. برای معالجه جهل مرکب، انسان باید دین، اعتقادات و دانش خود را به اهل خبره و نزد عالمان و دانشمندان عرضه کند. در این صورت می‌تواند نسبت به جهل مرکب خود آگاهی یابد، اشتباهات خود را دریابد و با انعطاف‌پذیری به درمان آن بپردازد؛ اما راهکار رهایی از جهل تردیدی در مرحله اول، پرسش و دریافت پاسخ است و اگر شک او پایدار شد، راه زوال آن، بی‌اعتنایی است.