عوامل پایداری رزق طیب در کلام امام سجاد(ع)

در گستره‌ حیات انسانی، «رزق طیب» موهبتی الهی جلوه می‌کند؛ روزی پاکیزه‌ای که از مجاری مشروع سرچشمه می‌گیرد و در قاموس حیات طیبه جایگاهی رفیع دارد. این مفهوم والا صرفاً به تأمین مایحتاج مادی محدود نمی‌شود، بلکه تأثیری ژرف بر ساحت‌های جسمانی، روانی و معنوی آدمی دارد. در معارف سجادیه، مضامین متعددی درباره‌ طلب روزی حلال و عوامل تداوم آن به چشم می‌خورد. این تعالیم نه‌تنها راهبردی عملی برای زندگی مادی ارائه می‌دهد، بلکه سکوی پرتابی به سوی تعالی روح نیز محسوب می‌شود. 

در شماره گذشته، به دو عاملی که سبب استمرار و تداوم در کسب رزق طیب می‌شود، اشاره شد؛ حمد و شکرگزاری در برابر نعمت‌های الهی و زهد. در یادداشت پیش رو به تبیین سایر عوامل پرداخته می‌شود. 

توکل؛ اوج پرواز روح به سوی حضرت حق 

در مکتب عرفانی امام سجاد(ع)، توکل فقط مفهومی نظری نیست، بلکه تجلی عملی یقین به ربوبیت الهی است. این واژه مقدس در ادعیه ایشان، چنان با ظرافت ترسیم شده که گویی نقشه راهی عملی برای رهایی از قید اضطراب‌های دنیوی، اتکا به منبع بی‌پایان رزاقیت الهی و پرواز روح از حصار محدودیت‌های مادی است. امام(ع) در دعای معروف به حرز کامل، این حقیقت را در قالب این عبارت نورانی بیان می‌فرماید: «حَسْبِیَ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْدُودِینَ، حَسْبِیَ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ، حَسْبِیَ الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِینَ؛ پروردگار برای من از مربوبین کافی است، برای من خالق یکتا از مخلوق‌ها و روزی‌رسان از روزی‌خورها کافی است.»

بیشتر بخوانید:

• رزق طیب در ادعیه امام سجاد(ع)

نکته ظریف در این آموزه آنجاست که امام(ع) توکل را نه به معنای دست روی دست گذاشتن، بلکه به مفهوم تلاش همراه اعتماد کامل به خداوند معرفی می‌فرماید. این همان نقطه تعادل میان تلاش انسانی، به‌مثابه وظیفه و توکل الهی، به‌مثابه تکیه‌گاه است، همان‌گونه که در قرآن کریم آمده: «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ و هر کس بر خدا توکل کند، پروردگار برایش کافی است.» (طلاق، ۳)

این نگاه جامع امام سجاد(ع) به توکل، راهگشای زندگی سراسر آرامش و برکتی است که هم بر تلاش انسانی تأکید می‌کند و هم اضطراب از حصول نتیجه را از بین می‌برد. 

قناعت و میانه‌روی؛ راهی به سوی زندگی آرام و با برکت 

در میان آموزه‌های ناب امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، قناعت و میانه‌روی جایگاه ویژه و مبرز دارد. این دو مفهوم، شامل توصیه‌هایی خشک و بی‌روح نیست، بلکه کلیدهای طلایی برای گشودن درهای زندگی‌ای سرشار از آرامش و معنویت است.

امام زین‌العابدین(ع) در دعاهای خود، تصویری زنده و تأثیرگذار از قناعت ترسیم می‌کند. قناعت از نگاه ایشان، هنر دیدن نعمت‌های کوچک و شکرگزاری برای آن‌هاست، همان‌گونه که در دعای مکارم‌الاخلاق می‌فرماید: «خدایا مرا از کسانی قرار ده که به کم قانع هستند و به اندک راضی می‌شوند.»

این سخن، عصاره‌ زندگی متعالی است که در آن، انسان به جای حسرت‌خوردن برای آنچه ندارد، شکرگزار آنچه دارد، می‌شود؛ اما قناعت امام سجاد(ع) هرگز به معنای تنبلی و دست روی دست گذاشتن نیست، بلکه ترکیبی از تلاش و کوشش از یک سو و رضایت به تقسیم الهی از سوی دیگر است. ایشان در دعایی دیگر می‌فرماید: «خداوندا! مرا به آنچه روزی‌ام کرده‌ای، قانع کن.» این عبارت نشان می‌دهد که از نظر امام، قناعت واقعی آن است که انسان پس از تلاش و کوشش، به نتیجه‌ای که خداوند برایش مقدر کرده است، راضی باشد. 

میانه‌روی، روی دیگر این توصیه درخشان است. امام سجاد(ع) در آموزه‌های خود، راه میانه را بهترین مسیر زندگی معرفی می‌کند؛ راهی که نه اسراف و زیاده‌روی در آن جایی دارد و نه سخت‌گیری و ریاضت‌های نابجا. این تعادل زیبا در تمام شئون زندگی، از خوراک و پوشاک گرفته تا روابط اجتماعی و برنامه‌های روزمره قابل اجراست. 

نکته عمیق در این آموزه‌ها آنجاست که امام(ع) قناعت و میانه‌روی را نه محدودیت، بلکه راهی برای آزادی واقعی معرفی می‌کند؛ آزادی از تعلقات دنیوی، حرص و طمع و درواقع، پرواز به سوی معنویات. این آموزه‌های ناب، امروز بیش از هر زمان دیگری می‌تواند راهگشا باشد. در دنیای پرتلاطم کنونی که بنگاه‌های اقتصادی و تبلیغات رنگارنگ، پیوسته ما را به مصرف بیشتر و بیشتر تشویق می‌کند و وجود و بودنشان به استمرار مصرف دائمی ما گره خورده، قناعت و میانه‌روی امام سجاد(ع) همچون نسیمی خنک، آرامش ما را تأمین کرده است و به ما یادآوری می‌کند که حقیقت سعادت در داشتن و مصرف بیشتر نیست. 

عمل به دستورات قرآن؛ نقشه راه زندگی سعادتمندانه 

در میان آموزه‌های نورانی امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، عمل به دستورات قرآن کریم جایگاهی ویژه دارد. ایشان در دعاهای خود، قرآن را نه فقط کتابی برای تلاوت، بلکه راهنمای عملی برای تمام لحظات زندگی معرفی می‌کند. امام زین‌العابدین(ع) در دعای معروف خود می‌فرماید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و اجبر بالقرآن خلتنا من عدم الاملاق و سق النیابه رعد العیش و خصب سعه الارزاق و جنبنا به الضرائب المذموعه و مدانی الاخلاق؛ خدایا بر محمد و آلش درود بفرست و فقر را با قرآن جبران کن و شیرینی زندگی و وسعت رزق را به ما کرامت فرما و از خوهای مذموم و اخلاق پست دور بدار.» 

این عبارت ژرف نشان می‌دهد که از نگاه ایشان، قرآن کتابی است که می‌تواند تمام مشکلات مادی و معنوی بشر را حل کند؛ اما شرط این تأثیرگذاری، عمل به دستورات آن است. نکته ظریف در این دیدگاه آن است که امام(ع) قرآن را دارویی شفابخش برای تمام دردهای فردی و اجتماعی می‌داند. این نشان می‌دهد که تأثیر قرآن همه‌جانبه است؛ هم مشکلات مادی را حل و هم امراض اخلاقی را درمان می‌کند. همان‌گونه که امام سجاد(ع) به ما آموخت، قرآن کتاب زندگی است؛ کتابی که اگر به آن عمل کنیم، هم در دنیا و هم در آخرت، رستگار خواهیم شد. 

در پایان به‌طور کلی می‌توان گفت که در پرتو بررسی عمیق آموزه‌های امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، می‌توان به حقایق نابی درباره مفهوم رزق طیب دست یافت. ایشان در مناجات‌های خود، پنج اصل بنیادین را عوامل پایداری رزق طیب معرفی می‌فرماید. حمد و شکرگزاری را سرآغاز همه برکات می‌داند. دومین اصل، زهد متعالی است که امام آن را در مناجات‌الزاهدین به تصویر کشیده‌ است. سومین عامل، یعنی توکل حقیقی بر خدای رزاق، آرامش‌بخش دل‌های مضطرب است. چهارمین اصل، قناعت و میانه‌روی است که امام(ع) در دعای مکارم‌الاخلاق بر آن تأکید می‌فرماید؛ این فضیلت، زندگی را از افراط و تفریط می‌رهاند و سرانجام، عمل به دستورات قرآن است که امام آن را «شفاء لما فی الصدور» معرفی می‌کند. این کتاب آسمانی هم راهنمای زندگی دنیاست و هم نجات‌دهنده در آخرت. جامعیت این دیدگاه امام سجاد(ع) در آن است که هم به نیازهای مادی توجه دارد و هم ابعاد معنوی زندگی را در نظر می‌گیرد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان