امام سجاد(ع) و میراث ماندگار علمی؛ از رساله حقوق تا صحیفه سجادیه
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: میراث علمی امام سجاد(ع) نشان از جايگاه والاى علمى آن حضرت دارد و آثار متنوعی شامل روایات، رساله حقوق، دعای سحر، زیارت امین‌الله و صحیفه سجادیه را شامل می‌شود.
واقعه عاشورا نه فقط رویدادی تاریخی، بلکه زنده‌ترین درس مقاومت، شهادت و بیداری برای تمام اعصار است؛ اما پیام آن چگونه به نسل‌های بعد منتقل شد؟ چه کسی ندای خونین حسین(ع) را به گوش تاریخ رساند؟ امام سجاد(ع)، این اسوه صبر و تبیین به میدان آمد و با افشاگری‌های کوبنده خود، چهره واقعی حکومت اموی را برملا و نهضت عاشورا را از تراژدی‌ای محض به مکتبی جاویدان تبدیل کرد. امام زین‌العابدین(ع) در روز عاشورا به‌دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند؛ اما این بیماری، مشیت الهی بود تا ایشان در مقام سفیر عاشورا، رسالت بزرگ تبلیغ و افشاگری را بر عهده بگیرد.
به‌منظور آشنایی بیشتر با اقدامات تبیینی امام سجاد(ع)، خبرنگار ایکنا از اصفهان با اصغر منتظرالقائم، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان گفت‌وگو کرده است. شماره‌های اول و دوم این گفت‌وگو در دو روز گذشته با عناوین «نقش امام سجاد(ع) در تبیین فرهنگ عاشورا چه بود» و «راهبرد امام سجاد(ع) در شرایط دشوار» منتشر شد و در ادامه، متن شماره سوم آن را می‌خوانیم.
ایکنا ـ در شماره پیشین، یکی از راهبرد‌های علمی امام در ترویج اسلام ناب و افشاگری ظلم حاکمان را تربیت شاگردانی ممتاز مطرح کردید؛ این شاگردان را بیشتر معرفی کنید.
امام سجاد(ع) در ايام سخت و بحرانى امامت خود، فعاليت علمى‌اش را در مسجدالنبى(ص) آغاز و زمينه‌هاى احيا و ترقى علمى شيعيان را با تربيت شاگردانى فراهم کرد. با وجود اذيت و آزارهاى هشام بن اسماعيل مخزومى، والى مدينه و احضارها و به غل و زنجير كشيدن‌ها به دستور عبدالملک بن مروان، برتری علمى امام همه‌جا را فراگرفت، به‌گونه‌اى كه عبدالملک بن مروان براى پاسخ‌گويى به تهديد امپراطورى روم، از آن حضرت راهنمایی خواست. مراجعات علمى فقهاى مدينه به امام سجاد(ع)، نشان از چهره شاخص علمى ایشان داشت؛ به همين سبب افرادى از خراسان و كابل همچون ابوخالد كابلى به حوزه علمى امام آمدند، از خوان گسترده علمى آن حضرت سود بردند و به افتخار شاگردى و مصاحبت ایشان دست يافتند.
از جمله شاگردان امام سجاد(ع) مى‌توان به افراد زير اشاره كرد:
ابوخالد كابلى: وى از اهالى كابل بود كه به حجاز هجرت كرد و از طرفداران محمد بن حنفيه به‌شمار مى‌رفت؛ ولى با راهنمايى يحيى بن اُمّ‌طُوَيْل خدمت حضرت سجاد(ع) رسيد، شيفته ایشان شد و به امامت آن حضرت اعتراف كرد.
يحيى بن امّ‌طويل: از حواريون امام و مخالفان آل‌اميه بود و مردم كوفه را از همراهى با كسانى كه بندگان شايسته خدا را طرد مى‌كردند، بر حذر مى‌داشت. وى به دستور حجاج دستگير شد و به قتل رسيد.
محمد بن جبير بن مطعم: از قريش و يكى از پنج نفر ياران نخستين امام سجاد(ع) بود.
سعيد بن جبير: از تابعين، فقها، قاريان و مفسران قرآن بود. او همراه قاريان قرآن در قيام عبدالرحمان بن محمد بن اشعث در سال ۸۳ هجرى عليه حجاج شركت داشت و به همين سبب به اصفهان فرار كرد و به قريه سُنبلان رفت. سرانجام سعيد را به دستور حجاج دستگير کردند و در سال ۹۴ هجرى در شهر واسط به شهادت رساندند.
ابوحمزه ثمالى ثابت بن دينار: وى از راويان موثق و مفسران شيعه بود و روايات فراوانی از امام زین‌العابدین(ع) همچون دعاى سحر و رساله حقوق نقل كرده است. ابوحمزه محضر امام محمد باقر(ع)، جعفر صادق(ع) و موسى بن جعفر(ع) را درک کرد و از آنان روايت داشت. او در سال ۱۵۰ هجرى از دنیا رفت.
سعيد بن مسيب: وى قريشى و يكى از محدثين و فقهاى هفت‌گانه در مدينه منوره بود، از محضر امام سجاد(ع) بسيار بهره برد و از نخستين كسانى است كه به امامت ایشان اعتراف كرد. امام باقر(ع) او را از حواريون پدرش معرفى كرده است. روايات سعید بن مسیب در فقه، سيره و مغازى در منابع شيعه و سنى نقل شده و وفات او را سال ۹۴ هجرى نگاشته‌اند.
ایکنا ـ آثار علمی به‌جامانده از امام سجاد(ع) را معرفی کنید.
میراث علمی امام سجاد(ع) نشان از جايگاه والاى علمى آن حضرت دارد. اين آثار، متنوع و شامل انواع گوناگونی است.
روايات: از امام سجاد(ع) در حدود ۳۰۰ حديث در كتب اربعه شيعه آمده است.
رساله حقوق: متن اين رساله از قول ابوحمزه ثمالى در منابع شيعه همچون تحف‌العقول ابن شعبه حَرّانى، متوفى ۳۸۱، خصال شيخ صدوق، متوفى ۳۸۱ و بحارالانوار علامه محمدباقر مجلسى، متوفى ۱۱۱۰ آمده است. مباحث اين رساله، ۵۰ حق درباره وظايف، تكاليف و حقوق خصوصى و اجتماعى انسان در عرصه‌هاى گوناگون حيات براى اصلاح بحران‌ها و آسيب‌هاى اجتماعى را شامل می‌شود. در اين رساله حق خداوند، اعضا و جوارح، عبادات، معلم و مردم، والدين، همسر و فرزند، همسايه و دوست، بزرگسالان و خردسالان، هم‌كيشان و اهل ذمه آمده است.
دعاى سحر مشهور به ابوحمزه ثمالى: اين دعا را امام زين‌العابدين(ع) در سحرهاى ماه رمضان مى‌خواند. ایشان در اين دعاى طولانى، در پيشگاه خداوند به راز و نياز، استغاثه و مناجات با پروردگار خود پرداخته است. متن اين دعا نشان از مقامات معنوى و عرفانى والاى امام سجاد(ع) دارد.
زيارت امين‌اللّه: اين زيارت‌نامه با بيان فصيح و بليغ امام درباره مقام و منزلت اميرمؤمنان على(ع) و مناجات و راز و نياز با خداوند بيان شده است.
صحيفه سجاديه: شامل ۷۵ دعا بود؛ ولى به مرور زمان ۲۱ دعاى آن مفقود شد و هم‌اكنون شامل ۵۴ دعاست. اين مجموعه شامل دعاهايى است كه امام سجاد(ع) براى فرزندانش، زيد و محمد باقر(ع) املا كرده و اسناد آن از طريق يحيى بن زيد بن على(ع) و جعفر بن محمد بن على(ع) روايت شده است. اين نيايش‌نامه بزرگ، سومين كتاب مقدس شيعيان محسوب می‌شود و امام باقر(ع) اين دعا را به نام «الكامل» و امام صادق(ع) به نام «الدعاء» خوانده‌اند. بعدها با عنوان «الدعاءالكامل»، «دعاءالصحيفه» و «الصحيفة‌الكاملة» نامیده و در بين دانشمندان اسلامى، به «زبور آل محمد» و «انجيل اهل بيت(ع)» مشهور شد؛ زيرا داراى بلاغت، فصاحت و مضامين عالى اخلاقى، تربيتى و اعتقادى است.
امام سجاد(ع) بهترين برنامه تربيتى را براى مبارزه با فساد سياسى، اجتماعى و اخلاقى كه بر اثر حاكميت آل اميه دامنگير جامعه اسلامى شده بود، در قالب اين دعاها مدون كرده است. دعاهاى صحيفه درباره مسائل اخلاقى، اعتقادى و سياسى در قلمرو فرد، خانواده و اجتماع است و موضوعاتى همچون حمد و سپاس خداوند، درود بر رسول گرامى اسلام(ص) و فرشتگان، مكارم اخلاقى، طلب روزى، مرزداران اسلام، ماه رمضان، روز عرفه، عيد قربان، روز جمعه، دفع همّ و غم و... را دربرمى‌گيرد.
امام سجاد(ع) در ميان دعاهاى گوناگون، به تعطيلى فرمان خداوند و متروک‌شدن كتاب خدا و سنت‌هاى سنيّه رسول‌اللّه(ص) اشاره دارد و از خداوند مى‌خواهد كه بر دشمنان امت اسلامى، لعنت و بر روان محمد و خاندانش درود فرستد. هنر والاى امام سجاد(ع) در بيدارى وجدان جامعه و برانگيختن احساس گناه و ندامت در مردم بود تا بيشتر با حقوق الهى خاندان رسالت آشنا شوند.
ایکنا ـ خواندن دعای عرفه امام حسین(ع) در روز عرفه، بین مردم رواج بیشتری دارد؛ اما دعای حضرت سجاد(ع) در روز عرفه نیز دارای مفاهیم والا و مضامین گران‌قدر و نمایانگر سامانه سیاسی شیعه است؛ درباره محتوای این دعا بیشتر توضیح دهید.
حضرت زین‌العابدین(ع) در قالب دعاى عرفه، انديشه سياسى شيعه را درباره اداره جامعه چنين بيان فرموده است: «پروردگارا، بر پاكان اهل بيت رحمت فرست كه آنان را براى امر خودت برگزيدی که كليدداران خزائن علم تو و نگهبانان دين و خلفاى تو در روى زمين و حجت‌هاى فروزان تو بر بندگان تو باشند، تو آنان را از پليدى‌ها بركنار داشته‌اى و مقرر فرموده‌اى كه ميان تو و بندگان تو وسيله‌اى باشند و به سوى بهشت تو راه بنمايند.»
امام در قالب این ادعیه، به ویژگی‌های خاندان رسالت و امامت اشاره کرده است تا مردم با مقایسه آن با رفتار‌ها و ویژگی‌های خلفا، خود به غصب جایگاه امامت پی ببرند و از بیعت با آنان شرمگین باشند. آن حضرت در دعاى عيد قربان و نماز جمعه، اقامه و خواندن خطبه اين دو نماز را حق خلفاى برگزيده و امناى والامرتبه الهى دانسته كه از سوى ستمگران به زور غصب شده است و خلفاى الهى را مغلوب و مقهور گردانيده‌اند.
امام در ۵۷ سالگى، در ۱۲ یا ۲۵ محرم سال ۹۵ هجرى، به‌وسیله کارگزاران اموی مسموم و شهید شد و در قبرستان بقيع، كنار مقبره عموى خود، حسن بن على(ع) مدفون شد تا جهانی از معارف ناب او محروم بماند. از آن حضرت، ۱۱ پسر و چهار دختر باقى ماند و مشهورترين پسرانش، محمد بن على(ع) و زيد بن على بودند.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
