ساختار سیاسی اردن؛ سلطنت مشروطه با چاشنی قبیله‌گرایی

نام رسمی کشور اردن، «اردن هاشمی» (به عربی: اَلمَمْلَکَة اَلأُرْدُنِیَّة اَلهَاشِمِیَّة)، پایتخت آن، «امان» و از کشورهای عربی و اسلامی در منطقه موسوم به خاورمیانه است که در شرق رود اردن قرار دارد. این کشور با سوریه در شمال، عربستان در شرق و جنوب، عراق در شمال شرقی و از غرب با سرزمین‌های اشغالی، همسایه است. دین اکثریت مردم اردن، اسلام و مذهب شافعی‌ است و پیروان این مذهب، عمده جمعیت اردن را تشکیل می‌دهند. 93 درصد ساکنان اردن، مسلمانان اهل سنت و دو درصد، شیعی‌مذهب‌ هستند. مسیحیان و دروزی‌ها‌ نیز به ترتیب، سه درصد و کمتر از یک درصد جمعیت اردن را تشکیل می‌دهند.

اردن در موقعیت سرزمینی تاریخی و متمدن، اماکن تاریخی و مذهبی مهمی همچون غار اصحاب کهف، زیارتگاه جعفر طیار، مقام حضرت شعیب(ع) و هارون را در خود جای داده است. این کشور در گذشته بخشی از قلمرو امپراطوری‌های آشور، بابل، ایران، روم، خلفای راشدین، اموی، عباسی و عثمانی بوده است. اردن در زمان حکومت خلفای عثمانی، در کنار فلسطین، بخشی از جنوب سرزمین شام به‌شمار می‌رفت. با پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری عثمانی، این سرزمین تحت قیومیت انگلیس قرار گرفت و بعدها، دودمان هاشمی قدرت را در این کشور به دست گرفتند.

دودمان هاشمی با این ادعا که نسبشان به بنی‌هاشم می‌رسد، مدت‌ها کنترل حجاز، به‌ویژه شهر مکه را در دست داشتند. این خاندان در دوران استعمار بریتانیا، نزدیکی زیادی به انگلیس داشتند. شریف حسین، مشهور به حسین‌ الهاشمی، شریف مکه و پادشاه حجاز بود. وی با شورش علیه عثمانی‌ها و نزدیکی به انگلیس توانست قدرت زیادی به دست آورد؛ اما سلطنت او بر حجاز با تهدیداتی از سوی آل‌سعود روبه‌رو شد و سعود بن عبدالعزیر که بعدها به پادشاهی عربستان رسید، شریف حسین را از قدرت ساقط کرد. پس از این واقعه، انگلیسی‌ها دیگر از شریف حسین حمایت نکردند و او را به قبرس تبعید کردند؛ با این حال فرزندان وی به نام‌های فیصل و عبدالله در عراق و اردن، همسو با سیاست‌های انگلیس توانستند به قدرت دست یابند.

در زمان حکومت فیصل و فرزندانش بر عراق، چیزی جز خلع قدرت، کشتار و اعدام نصیب آن‌ها نشد؛ اما در اردن وضعیت فرزندان شریف حسین متفاوت از عراق بود و عبدالله و فرزندانش توانستند قدرت را تا امروز در اردن حفظ کنند. پس از استقلال اردن از انگلیس در سال 1946میلادی، شاه عبدالله اول بر اردن حکومت کرد. وی سرانجام در 20 ژوئیه 1951 در مسجدالاقصی به‌ دست جوانی فلسطینی که مخالف انضمام بیت‌المقدس و کرانه باختری به اردن بود، هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد.

پس از مرگ عبدالله اول، پسرش طلال بن عبدالله برای مدت کوتاهی به پادشاهی رسید. وی در سال 1952 به‌دلیل بیماری از سلطنت برکنار شد. در آن زمان پسرش حسین برای پادشاهی بسیار جوان بود و کمیته ویژه‌ای اردن را اداره می‌کرد. پس از اینکه حسین به 18 سالگی رسید، از 1953 تا 1999 حکومت کرد. پس از درگذشت او، پسرش با نام عبدالله دوم، جانشینش شد که در حال حاضر، قدرت را در اردن در دست دارد.

ساختار نظام سیاسی اردن براساس قانون اساسی

از اردن با عنوان کشوری که دارای پادشاهی مشروطه است، یاد می‌شود. قانون اساسی این کشور در هشتم ژانویه 1952 به تصویب رسید. قوه مجریه در اختیار پادشاه اردن و هیئت وزیران است. هیئت دولت که در رأس آن نخست‌وزیر قرار دارد، به‌طور مستقیم به‌وسیله پادشاه انتخاب می‌شود. نخست‌وزیر و وزرا از مجلس رأی اعتماد می‌گیرند. سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه برحسب قانون از یکدیگر مجزا هستند. دو مجلس نمایندگان و سنا، مجلس امت نامیده می‌شود. قوانین پس از تصویب این دو مجلس، برای اجرا به امضای پادشاه می‌رسد. تنها مرجع انحلال مجلس، شخص پادشاه است. شاه همه قوانین را امضا و تصویب می‌کند و می‌تواند با ارائه حکم، تمامی قضات را عزل و نصب، اصلاحیه قانون اساسی را تصویب و اعلام جنگ کند و به نیروهای مسلح فرمان دهد. تصمیمات کابینه و احکام دادگاه‌ها به‌ نام وی صادر می‌شود.

شاه همچنین می‌تواند به درخواست نخست‌وزیر، هر کدام از اعضای کابینه را اخراج کند. کابینه باید درباره موضوعات مربوط به سیاست‌های کلی، در برابر مجلس نمایندگان پاسخگو باشد و این مرجع می‌تواند با رأی دو‌سوم اعضای خود، کابینه را مجبور به استعفا کند. نیروهای مسلح سلطنتی و اداره‌کل اطلاعات اردن تحت نظارت پادشاه هستند. نظام حقوقی اردن بر مبنای شرع اسلام و قوانین فرانسه است؛ بررسی قضایی اعمال قانون‌گذاری که در دیوان عالی ویژه صورت می‌گیرد، احکام اجباری دیوان عدالت بین‌الملل را نپذیرفته است.

مجلس نمایندگان از 110 عضو تشکیل شده که در رأی‌گیری همگانی و به مدت چهار سال انتخاب می‌شوند. در این مجلس، 9 کرسی برای مسیحیان، سه کرسی برای چرکسی‌ها و چچنی‌ها و شش کرسی هم برای زنان در نظر گرفته شده است. مجلس سنا نیز از 40 نماینده تشکیل شده که برای دوره‌ای چهار ساله از سوی پادشاه منصوب می‌شوند. ساختار سیاسی اردن به‌گونه‌ای طراحی شده که نقش احزاب و جریان‌های سیاسی را تضعیف می‌کند. احزاب و جریان‌های سیاسی تحت نظارت وزارت کشور اداره می‌شوند و هیچ حزبی نمی‌تواند براساس ایدئولوژی دینی تشکیل ‌شود. اردن هم مانند بسیاری از کشورهای عربی، ساختارهای قبیله‌ای دارد و قبایل از گذشته، نقش احزاب سیاسی را بازی می‌کنند. اگرچه براساس قانون اساسی اردن، قدرت پادشاه مشروط است، اما به‌دلیل نظارت گسترده وی بر نهادهای حاکمیتی و بافت تاریخی سیاسی منطقه خاورمیانه، شاه نمی‌تواند به‌صورت مشروط حکومت کند.

سیاست خارجی اردن

وابستگی سنتی اردن به انگلیس باعث شده که این کشور در سیاست خارجی‌اش پیرو دولت‌های غربی و از طرفی، روابط نزدیکی با آمریکا داشته باشد. اردن به‌دلیل قرارگرفتن در منطقه پرتنش و بحرانی خاورمیانه و از همه مهم‌تر، همسایگی با فلسطین، سوریه و عراق که از بحران‌خیزترین کشورهای منطقه هستند، توانسته ثباتش را حفظ و از تنش‌ها و درگیری‌ها اجتناب کند.

اردن و آمریکا در حوزه‌های اقتصادی و نظامی همکاری‌هایی دارند؛ برای نمونه این دو کشور توافقنامه هواپیمایی کشوری «آسمان باز»، معاهده سرمایه‌گذاری، توافقنامه همکاری در حوزه‌های علمی، فناوری و... دارند و گفته می‌شود، توافقنامه‌های اقتصادی با هدف کمک به تنوع‌بخشی اقتصادی اردن امضا می‌شود؛ همچنین ارتش اردن در سال 2022 از امضای توافق خرید 12 فروند جنگنده F16 آمریکا خبر داد. به گزارش شبکه سی‌ان‌ان، اردن خواستار خرید 12 فروند هواپیمای F۱۶C Block ۷۰ و چهار فروند F۱۶D Block ۷۰، پنج موتور یدکی و سایر پشتیبانی‌ها و تجهیزات شده است که به اذعان برخی از مقامات آمریکایی، این تسلیحات کمک قابل توجهی به امنیت اردن می‌کند و توازن قوا را در منطقه تغییر نخواهد داد. 

از سوی دیگر، اردن برای تأمین نیازهای انرژی خود به‌شدت به واردات انرژی متکی است. امنیت انرژی این کشور با توجه به محدودیت منابع طبیعی، به نگرانی مهمی تبدیل شده و از طرفی، بحران پناه‌جویان نیز به ایجاد چالش‌هایی در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و امنیتی انجامیده است. این دلایل موجب شده تا اردن همکاری‌های خود را با کشورهای ثروتمند حوزه خلیج فارس افزایش دهد، به‌طوری که در سال 2018، عربستان، امارات و کویت با تزریق  دو و نیم میلیارد دلار نقدینگی به بانک مرکزی اردن موافقت کردند. عربستان و امارات نیز متعهد شدند در بازه زمانی پنج ساله، هر یک به مبلغ 250 میلیون دلار به تأمین بودجه اردن کمک کنند. کویت هم ضمانت کرد که در همین بازه زمانی، 500 میلیون دلار به پیشبرد برنامه‌های زیرساختی و صنعتی اردن اختصاص دهد.

روابط اردن و ایران

روابط اردن با ایران نیز با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو بوده است. این کشور در زمان حکومت پهلوی روابط نسبتاً خوبی با ایران داشت و ملک حسین، پادشاه وقت اردن از حامیان و دوستان منطقه‌ای محمدرضاشاه به‌شمار می‌رفت؛ اما با پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی، اردن رویکردی به‌شدت محتاطانه در رابطه با ایران اتخاذ و در زمان حمله رژیم بعثی عراق به ایران، از صدام حمایت کرد؛ همچنین ملک عبدالله دوم در سال 2004 با مطرح‌کردن اصطلاح «هلال شیعی»، قدرت‌گرفتن جریان‌های شیعی‌مذهب در بعضی از کشورهای منطقه با محوریت ایران را تهدیدی ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی علیه اهل سنت و قدرت‌های غربی قلمداد کرد.

روی هم رفته، اردن و جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گاه روابط گرم و نزدیکی با یکدیگر نداشته‌اند و روابط اردن با ایران به‌دلیل تقابل ایدئولوژیکی، وابستگی سیاسی اردن به قدرت‌های غربی و نزدیکی به بعضی از کشورهای عربی محافظه‌کار و ثروتمند منطقه خلیج فارس، به‌شدت محتاطانه و گاهی هم تقابل‌آمیز بوده است.

روابط اردن و رژیم صهیونیستی

اردن در جنگ‌های 1948 و 1967 اعراب با اسرائیل شرکت داشت و در جنگ نخست توانست کرانه باختری را به خاک خود ملحق کند. در جنگ 1967، اردن همراه سوریه، مصر و عراق علیه رژیم صهیونیستی شرکت کرد که در جریان این جنگ، کرانه باختری به اشغال این رژیم درآمد. اردن سرانجام در اواخر دهه 80 میلادی، از تمامی ادعاهای خود نسبت به کرانه باختری صرف‌نظر کرد. در سال 1994، ملک حسین و اسحاق رابین، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی با میانجی‌گری بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا پیمان صلحی امضا کردند که بعدها به صلح رژیم صهیونیستی و اردن یا «پیمان وادی عربه» معروف شد. به این ترتیب، اردن پس از مصر، دومین کشور عربی و اسلامی‌ست که روابط عادی با رژیم صهیونیستی دارد. 

اگرچه اردن و رژیم صهیونیستی پیش از انعقاد پیمان صلح، به‌صورت غیرعلنی با یکدیگر ارتباطاتی داشتند، اما از زمان انعقاد پیمان یادشده، روابط آن دو پیشرفت‌های بسیاری داشته است و شامل تبادل اطلاعاتی، کمک‌های نظامی و امنیتی و انتقال بعضی از تسلیحات، مانند انتقال چند فروند جنگنده از رژیم صهیونیستی به اردن می‌شود. افزون بر روابط نظامی و امنیتی، اردن و رژیم صهیونیستی روابط تجاری نزدیکی هم دارند؛ برای نمونه بیش از 100 میلیون متر مکعب آب سالانه اردن از طریق این رژیم تأمین می‌شود؛ همچنین براساس توافق سال 2019 اردن و رژیم صهیونیستی، این رژیم از طریق میدان گازی لویاتان به اردن گاز صادر می‌کند. از سوی دیگر، همکاری اردن با رژیم صهیونیستی می‌تواند محرک اصلی برای ادامه کمک‌های سالانه بیش از یک میلیارد دلاری آمریکا به اردن باشد.

حکومت اردن به‌دلیل معضلات اقتصادی، وابستگی به غرب و جلوگیری از بی‌ثباتی و تنش در داخل کشور، به سخت‌گیری، سرکوب و اخراج گروه‌های مخالف و ضدصهیونیستی در این کشور ادامه می‌دهد. اردن در جایگاه کشوری که بیشترین جمعیت آوارگان و پناه‌جویان فلسطینی را در خود جای داده، با تهدیداتی روبه‌روست؛ درگیری میان سازمان آزادی‌بخش فلسطین با نیروهای مسلح رژیم سلطنتی اردن که در سپتامبر 1970 میلادی رخ داد و به واقعه سپتامبر سیاه مشهور است، یکی از مهم‌ترین درگیری‌های حکومت سلطنتی اردن با جریان‌های فلسطینی محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، فعالیت گروه اخوان‌المسلمین در اردن و رویکرد مذهبی و ضدصهیونیستی آن و از همه مهم‌تر، حمایت از آرمان ملت فلسطین، باعث شده که اردن این گروه را تهدیدی جدی علیه حاکمیت سیاسی و امنیت ملی خود بداند و روابط این کشور با آمریکا و رژیم صهیونیستی را تحت تأثیر قرار دهد.

به‌تازگی جماعت اخوان‌المسلمین اردن پس از حدود هشت دهه فعالیت در این کشور، از سوی دولت اردن منحل شد؛ اما مهم‌ترین اقدام اردن در راستای خوش‌خدمتی به رژیم صهیونیستی و اربابان غربی‌اش، رهگیری پهپادها و موشک‌های ایرانی در جریان تبادل آتش بین رژیم صهیونیستی و ایران بود. ارتش اردن با ادعای اینکه پرتاب موشک‌های ایرانی به سمت سرزمین‌های اشغالی، تهدیدی علیه امنیت شهروندان این کشور است، اقدام به رهگیری آن‌ها کرد، در حالی که در حمله سال گذشته رژیم صهیونیستی به ایران، بعضی از منابع اردنی و صهیونیستی اعلام کردند که جنگنده‌های اسرائیلی از آسمان اردن برای حمله به ایران استفاده کرده‌اند. بر‌خلاف ادعای مقامات اردنی مبنی بر بی‌طرفی در تحولات منطقه، دولت این کشور به‌دلیل ضعف قدرت، وابستگی به قدرت‌های غربی و بعضی از کشورهای عربی منطقه و سایر موارد، نتوانسته رویکردی بی‌طرفانه در سیاست خارجی، به‌ویژه در رابطه با رژیم صهیونیستی داشته باشد.

پگاه‌سادات طباطبایی