عُجب؛ حماقت و نادانی محض

به گزارش ایکنا از اصفهان، آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری در سلسله گفتارهایی، به شرح ۴۰ رذیلت‌ اخلاقی پرداخته است که از سوی پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر معظم‌له منتشر و در سایت خبرگزاری ایکنا بازنشر می‌شود. شماره چهاردهم این مجموعه به رذیله اخلاقی «عُجب» اختصاص دارد.

یکی دیگر از صفات رذیله که از خطرناک‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌رود، عُجب است. این رذیله شوم باعث می‌شود که آدمی شیفته خویشتن یا در بیشتر موارد، شیفته اعمال خود شود و نتواند معایب خود و کردارش را ببیند.

بیشتر بخوانید:

• تكبر؛ کلید درهای دوزخ
• كینه‎‌توزی؛ به زنجیر کشیدن قلب
• غضب؛ شعبه‌ای از جنون
• بدگمانی؛ جلوه‌ای از پلیدی باطن
• غرور؛ طوق شیطان بر گردن انسان
• جهل‏ و نادانی؛ قله همه بدی‌ها
• حسد؛ زشت‌ترین صفت رذیله
• عجله؛ مانع تقرب به خدا
• بی‌تابی و سبک‌سری؛ رذیلت ذاتی انسان
• مکر و فریب؛ جلوه‌ای از نفاق و دورویی
• غفلت؛ عامل کوری و زنگار قلب
• شرک؛ عامل محرومیت از رحمت خدا
• بی‌ثباتی؛ مایه زیان‌کاری در دنیا و آخرت

عجب و تکبر، دو بیماری روحی شبیه به همدیگرند، با این تفاوت که تکبر، خودبزرگ‌بینی و عجب، خودشیفتگی است. قرآن‌ کریم این دو ملکه ناشایست را یکسان یاد کرده: «إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً؛ خدا كسی را كه متكبر و فخرفروش است، دوست نمی‏‌دارد.» (سوره نساء، آیه 36)

افراد خودشیفته اعمال خود را در نهایت نیكی می‌پندارند و همواره از دیگران توقع احترام و بزرگداشت دارند؛ همچنین اگر عبادتی به‌جا آورند، شیفته آن می‌شوند و خودشان را محبوب‌ترین و متقی‌ترین بندگان خدا به‌شمار می‌آورند و رفتار دیگران و حتی عبادت سایرین را پوچ و بی‌ارزش تلقی می‌کنند.

عُجب مفاسد و پیامدهای ناگواری دارد؛ بعضی از صفات رذیله نظیر حسد، بخل، غرور و حب مقام، در اثر عجب در وجود انسان ریشه می‌دواند، چنانکه بسیاری از گناهان مانند تهمت، غیبت و تمسخر، از صفت رذیله عجب سرچشمه می‌گیرد.

این ملکه ناپسند، تبعات زیان‌بارتر و ناگوارتری نیز دارد که در کلام مطهر ثامن‌الائمه، حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع)، با ‌عنوان درجات عجب از آن یاد شده است. آن حضرت می‌فرماید: «العُجبُ درجاتٌ، منها أن يزَينَ للعَبد سُوء عَملِه فيراهُ حَسَنا، فيعجِبه و يحسَبُ أنَّه يحسنُ صنعا، و منها أن يؤمنَ العبدُ برَبِّه فيمُنُّ علي اللّهِ ـ عزَّ وجلَّ! ـ و للّهِ عليهِ فيهِ المَنُّ؛ خودپسندى درجاتى دارد؛ يكى از آن‌ها اين است كه كردار زشت بنده به نظرش زيبا جلوه كند و آن را نيكو ببيند و خوشش آيد و پندارد كه كار خوبى مى‌كند. يكى ديگر اين است كه بنده به پروردگارش ايمان آورد و براى اين كار، بر خداوند عزوجل منت گذارد، حال آنكه در اين كار، خداوند را بر او منت است.» (الکافی، ج 2، ص 313)

این روایت شریف به سه آیه از آیات قرآن كریم اشاره دارد. بر این اساس، در اثر عجب، اولاً اعمال ناشایست بنده در نظرش تزئین می‌یابد و شیفته آن می‌شود: «أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً؛ آیا آن كس كه زشتی كردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می‏‌بیند، مانند مؤمن نیكوكار است‏؟» (سوره فاطر، آیه 8)

ثانیاً، مرتکب رفتار ناپسند می‌شود و گمان می‌برد كه در حال نیکوکاری است: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً، الَّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً؛ بگو: آیا شما را از زیانكارترین مردم آگاه گردانم؟ آنان‏ كسانی‏ هستند كه كوشش‏شان در زندگی دنیا به هدر رفته است و خود می‏‌پندارند كه كار خوب انجام می‏‌دهند.» (سوره كهف، آیات 103و 104)

ثالثاً، برای ایمانش و برای هدایتی که شامل حال او شده است، بر خداوند منت می‌نهد: «يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ؛ از اینكه اسلام آورده‏‌اند، بر تو منت می‏‌نهند، بگو: بر من از اسلام‌‏آوردنتان منت نگذارید، بلكه این‏ خداست كه با هدایت‏‌كردن شما به ایمان، بر شما منت می‏‌گذارد، اگر راستگو باشید.» (سوره حجرات، آیه 17)

خلاصه آنكه عُجب و خودشیفتگی، جز حماقت و نادانی نیست و از تخیل‌ها و توهم‌های بی‌پایه نشئت می‌گیرد. راهکارهای رفع یا سرکوب این رذیله خطرناک، همان راهکارهای مبارزه با رذیله تکبر است که در صورت توجه و عمل به آن راهکارها و نیز با استمداد از لطف و مرحمت خدای متعال، پیروزی در صحنه مبارزه، حتمی خواهد بود.