سیره نبوی؛ ترجمان عملی آیات احسان
استاد حوزه علمیه گفت: تمام آیاتی که درباره احسان و نیکوکاری در قرآن وجود دارد، عالی‌ترین نمونه آن در وجود پیامبر(ص) متجلی شده است.
«در مسیر مهر، به سوی نور» عنوان پرونده‌ای خبری، تحلیلی است که می‌کوشد مرجعی برای بازتاب نیکی‌هایی باشد که در پیرامون ما و در گوشه و کنار شهر و دیارمان جریان دارد و ما را به سوی ساختن جهانی روشن‌تر رهنمون می‌کند. «در مسیر مهر» به انگیزه اصلی این اقدامات اشاره دارد که بر محور محبت به خلق خدا بنا شده است و «به سوی نور» هدف نهایی این مسیر را نشان می‌دهد که ساختن جامعه‌ای نورانی مبتنی بر رضایت پروردگار است. به‌مناسبت هزار و پانصدمین سالروز میلاد پیامبر اکرم(ص)، شماره نخست این پرونده به واکاوی مفهوم احسان و نیکوکاری در سیره پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) اختصاص دارد.
احسان و نیکوکاری از بنیادی‌ترین آموزه‌های اسلام و سیره پیامبر اکرم(ص) است؛ مفهومی گسترده که فقط به صدقه‌دادن یا کمک‌های مالی محدود نمی‌شود، بلکه همه عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی را دربرمی‌گیرد. پیامبر(ص) نه‌تنها در کلام، بلکه در سبک زندگی و تعامل با مسلمان و غیرمسلمان، نمونه‌ای کامل از نیکوکاری، بخشش، گذشت و توجه به کرامت انسانی بود. در همین زمینه، خبرنگار ایکنا از اصفهان با حجت‌الاسلام عباسعلی وحیدی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر دینی به گفت‌وگو نشسته است. وی در این گفت‌وگو با اشاره به آموزه‌های قرآنی و روایی، ابعاد گوناگون احسان، جلوه‌های عملی آن در سیره پیامبر(ص) و ضرورت توجه به حفظ کرامت انسانی در فعالیت‌های نیکوکارانه امروز را تبیین می‌کند.
ایکنا ـ احادیث و روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) با مضمون احسان و نیکوکاری نقل شده، حاوی چه نکاتی است و چه تصویری از این آموزه مهم دینی را در منظر آن حضرت نشان می‌دهد؟
نکته نخستی که از روایات رسول‌الله(ص) در خصوص احسان و نیکوکاری استفاده می‌شود، این است که دایره انسان‌دوستی و نیکوکاری بسیار گسترده است. ما گمان می‌کنیم احسان یعنی کمک‌کردن و صدقه‌دادن، در حالی که این‌ها فقط بخشی از احسان محسوب می‌شود. در روایاتی که عرض می‌کنم، مفهوم گسترده‌ای از احسان بیان شده است.
حضرت می‌فرماید: «مَنْ أَغَاثَ أَخَاهُ اَلْمُسْلِمَ حَتَّى يُخْرِجَهُ مِنْ هَمٍّ وَ كُرْبَةٍ وَ وَرْطَةٍ كَتَبَ اَللَّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ وَ أَعْطَاهُ ثَوَابَ عِتْقِ عَشْرِ نَسَمَاتٍ وَ دَفَعَ عَنْهُ عَشْرَ نَقِمَاتٍ وَ أَعَدَّ لَهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ عَشْرَ شَفَاعَاتٍ؛ هر که به فریاد برادر مسلمانش رسد تا او را از اندوه، گرفتاری و تنگنا بیرون آورد، خداوند برای او ۱۰ حسنه می‌نویسد، او را ۱۰ درجه بالا می‌برد، پاداش آزادکردن ۱۰ بنده را بر او ارزانی می‌فرماید، ۱۰ گرفتاری بزرگ را از او دور و در روز قیامت، ۱۰ شفاعت برای او آماده می‌کند.»
نکته دوم اینکه، از روایت‌ها و فرمایشات حضرت استفاده می‌شود که توجه به طیف خاصی از جامعه مورد تأکید است. گرچه ما موظفیم نسبت به همه مسلمانان احسان داشته باشیم، اما برخی گروه‌ها مورد عنایت ویژه قرار گرفته‌اند.
یکی احسان به خویشان و بستگان که در فرمایشات حضرت تأکید شده است. در روایت آمده: «رسول الله صلي الله عليه و آله: اَلا اُخْبِرُكُمْ بِاَشْبَهِكُم بى؟ قَالوا: بَلى يا رَسولَ اللّه ِ! قالَ: ... اَبَرُّكُم بِقَرابَتِهِ...؛ پیامبر(ص) فرمود: «آیا شما را از شبیه‌ترینتان به خودم باخبر نکنم؟» گفتند: «آری ای رسول خدا!» فرمود: «هر کس به خویشانش نیکوکارتر باشد... .»
دیگری توجه به یتیمان است؛ چرا که آن‌ها قشر آسیب‌پذیر جامعه محسوب می‌شوند و روایات متعددی از پیامبر(ص) و دیگر اولیای الهی درباره آنان وارد شده است.
در این زمینه حضرت می‌فرماید: «رسولُ اللّه صلى الله عليه و آله: أنا وكافِلُ اليَتيمِ كَهاتَينِ في الجَنَّةِ إذا اتَّقَى اللّه َ عَزَّوجَلَّ ـ وأشارَ بِالسَّبّابَةِ والوُسطى...؛ پیامبر خدا(ص) آن‌گاه که انگشت اشاره و میانی خود را کنار هم نشان داد، فرمود: من و سرپرست یتیم در صورتی که از خداوند عزوجل پروا کند، در بهشت همچون این دو انگشت کنار هم خواهیم بود.»
نکته سوم اینکه، احسان بسته به شرایط، متفاوت است و باید براساس اقتضائات تصمیم گرفت. گاهی نیاز به صدقه‌دادن است، گاهی قرض‌دادن و گاهی نوعی دیگر از کمک. در روایات آمده است: «سه چیز محبت را زیاد می‌کند؛ قرض دادن، فروتنی و بخشش.» بنابراین انسان باید به اقتضای شرایط، شکل احسان خود را انتخاب کند.
نکته چهارم اینکه، همه کسانی که احسان می‌کنند، در یک سطح نیستند. در روایات آمده است اگر اغنیا احسان کنند، فضیلتشان بسیار بیشتر است، در مقایسه با کسانی که ثروتمند نیستند. پیامبر(ص) می‌فرماید: «... السَّخاءُ حَسَنٌ و لَكِنْ في الأغْنِياءِ أحسَنُ...؛ بخشندگی زیباست، اما در توانگران زیباتر است.»
دلیلش این است که هر کس به اندازه توانش پاداش می‌گیرد؛ انسان غنی با توجه به امکانات خود می‌تواند مشکلات بسیاری را حل کند و افراد زیادی را تحت پوشش قرار دهد؛ از این‌رو، سخاوت در اغنیا ارزشمندتر شمرده شده است.
در اینجا ترجمه روایت دیگری هم عرض می‌کنم: «مؤمنان برادران یکدیگرند؛ برخی از آنان نیازهای برخی دیگر را رفع می‌کنند و خداوند هم نیازهای او را برآورده می‌کند. از بهترین اعمال این است که انسان مؤمنی را شاد کند، یا گرسنگی را از او دفع کند، یا از غصه برهاند، یا قرض او را ادا کند، یا به او لباس بدهد.»
نکته دیگر اینکه، بسیاری از ما تصور می‌کنیم خوشحال‌کردن یعنی خنداندن یا لطیفه‌گفتن؛ حتی در جلسات مذهبی می‌گویند: «از باب ادخال سرور، لطیفه‌ای تعریف کنیم»، در حالی که مقصود از خوشحال‌کردن، خنداندن نیست، بلکه باید مشکلات دیگران را برطرف، گرفتاری یا نیازشان را رفع کنیم. در روایت، تعبیر «مسرورکردن» آمده است، نه «خنداندن.»
ایکنا ـ احسان و نیکوکاری در سیره عملی و سبک زندگی پیامبر(ص) چگونه متبلور شده بود؟ ایشان چه آدابی را در نیکوکاری رعایت می‌کرد؟
فردی از توجهات و اخلاق رسول‌الله(ص) سؤال کرد، پاسخ داد: «خُلُقُه القرآن»؛ یعنی اگر می‌خواهید با اخلاق پیامبر(ص) آشنا شوید، آنچه در قرآن آمده، اخلاق پیامبر(ص) است. تمام آیاتی که درباره احسان و نیکوکاری در قرآن وجود دارد، عالی‌ترین نمونه آن در وجود پیامبر(ص) متجلی شده است.
پیامبران الهی گل‌های سرسبد بشریت‌اند و پیامبر اسلام(ص) آقای تمام پیامبران است. درباره پیامبران الهی، آیات متعددی در قرآن آمده است؛ درباره حضرت ابراهیم(ع)، حضرت نوح(ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت هارون(ع) و دیگر انبیا که وقتی خداوند متعال می‌خواهد از آنان تعریف کند، می‌فرماید: «إِنَّا كَذَٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ؛ ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم.»
در قرآن آیات بسیاری با همین مضمون آمده است، مانند آیات ۸۰، ۱۳۱، ۱۱۰، ۱۰۵ و ۱۲۱ سوره صافات، آیه ۴۵ سوره مرسلات، آیه ۸۴ سوره انعام و... . در تمام این آیات، انبیای الهی در مقام انسان‌های محسن و نیکوکار ستوده شده‌اند.
این نکته نشان می‌دهد که جایگاه احسان و نیکوکاری در فرهنگ قرآن بسیار والاست و طبیعی است که پیامبر اسلام(ص) در مقام گل سرسبد انبیا، در این زمینه نیز برترین نمونه باشد.
چند روایت از سیره پیامبر(ص) نقل می‌کنم تا ببینید رفتار ایشان حتی با غیرمسلمانان چگونه بوده است. در روایت آمده که ایشان هیچ‌گاه برای امور شخصی خود از کسی انتقام نگرفت، کار پیامبر(ص) «عفو» و «صفح» بود. صفح بسیار بالاتر از عفو است.
تفاوت این دو آن است که گاهی کسی مطلبی با مداد می‌نویسد و وقتی متوجه اشتباه می‌شود، آن را پاک می‌کند؛ اما اثرش روی کاغذ می‌ماند که یا ورق را برمی‌گرداند یا پاره می‌کند و کاغذ دیگری برمی‌دارد. به این حالت در عربی، «صفح» می‌گویند؛ یعنی بخشیدن به‌گونه‌ای که هیچ اثری باقی نماند.
گاهی ما عفو می‌کنیم؛ اما اندکی کدورت در دل می‌ماند. پیامبر(ص) چنین نبود؛ ایشان هم عفو می‌کرد و هم صفح؛ یعنی هیچ اثری از ظلم دیگران در دلشان باقی نمی‌ماند. در قرآن هم آمده است: «... فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا...» این را در کنار فرمایش پیامبر(ص) قرار دهید که فرمود: «مَا أُوذِی نَبِیٌّ مِثْلَ مَا أُوذِیتُ؛ هیچ پیامبری به اندازه من آزار ندید.»
نمونه روشن این سیره در جریان فتح مکه است. مسلمانان سال‌ها در مکه زیر شکنجه‌های قریش بودند. پس از فتح مکه، قریش زیر سلطه مسلمانان درآمدند. مسلمانان که فرهنگ قرآن و پیامبر(ص) را هنوز خوب درنیافته بودند، شعار دادند: «اَلْیَوم، یَوْمُ الْمَلْحَمَه؛ امروز روز انتقام و کشتار است.» این خبر به پیامبر(ص) رسید. ایشان به امیرالمؤمنین(ع) دستور داد پرچم را بگیرد و شعار دهد: «اَلْیَوم، یَوْمُ الْمَرْحَمَه؛ امروز روز رحمت است.» آن هم در برابر کسانی که سال‌ها بدترین شکنجه‌ها را به ایشان و یارانشان روا داشته بودند.
نمونه دیگر، در یکی از جنگ‌هاست. مسلمانان عده‌ای از زنان مشرک را اسیر کردند و پیامبر(ص) آنان را به بلال سپرد تا به پشت جبهه منتقل کند. بلال آگاهانه یا اتفاقی، آنان را از میان کشته‌های مشرکان عبور داد. برخی از زنان بستگان خود را دیدند و شروع به گریه کردند. این خبر به گوش پیامبر(ص) رسید. ایشان بلال را فراخواند و فرمود: «ای بلال، آیا مهر و محبت و عاطفه از تو رخت بربسته است؟ شنیدم دو تن از زنان را از میان کشته‌هایشان عبور دادی؟»
ایکنا ـ اگر بخواهیم فعالیت‌های نیکوکارانه را در جامعه امروز با نگاه به کلام و سیره پیامبر(ص) آسیب‌شناسی کنیم، چه نکاتی در این زمینه محل تأمل و توجه است؟
باید خدا را شکر کنیم که به برکت انقلاب اسلامی، احسان و نیکوکاری در بخش‌ها و مناسبت‌های گوناگون رواج یافته است، مانند جشن عاطفه‌ها، کمک به خانواده‌های مستضعف، تهیه جهیزیه و... .
اما به نکته‌ای مهم باید توجه کنیم. اخلاق پیامبر(ص) در قرآن و دعاها متجلی است. در دعای کوتاهی که خواندنش در شب‌های جمعه نقل شده، خداوند این‌گونه خوانده می‌شود: «يَا دَائِمَ الْفَضْلِ عَلَى الْبَرِيَّةِ، يَا بَاسِطَ الْيَدَيْنِ بِالْعَطِيَّةِ؛ ای کسی که فضل تو همواره بر مخلوقاتت جاری است، ای کسی که هنگام عطا با دو دست می‌بخشی» که این شیوه عطاکردن، بسیار کریمانه است.
فرق است میان اینکه پولی را به سوی فقیری پرت کنیم یا با بی‌تفاوتی به او بدهیم، با اینکه دودستی تقدیمش کنیم. خداوند به ما یاد داده است که اگر می‌خواهیم اعطا کنیم، «باسط‌الیدین» باشیم؛ با احترام کامل و تکریم شخصیت طرف مقابل.
در کمک‌رسانی باید بسیار مراقب باشیم که شخصیت و کرامت افراد آسیب نبیند. گاهی دیده می‌شود از عروس و دامادهایی که برایشان جهیزیه تهیه می‌کنند، فیلم می‌گیرند. این کار بسیار زننده است و شخصیت آن جوانان را خرد می‌کند. آنان فردا باید در جامعه زندگی کنند.
در سیره پیامبر(ص) و امامان(ع) آمده است که وقتی می‌خواستند چیزی عطا کنند، حتی از پشت در می‌دادند تا مبادا چشم در چشم نیازمند شوند و او شرمنده شود. به نظر می‌رسد که در این زمینه باید دقت بیشتری داشته باشیم؛ یعنی علاوه بر کمک‌کردن، شخصیت عزیزان را نیز حفظ کنیم تا کرامت انسانی‌شان لکه‌دار نشود.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
