عظمت قرآن در خبر دادن از حرکت زمین
خبر دادن قرآن از حرکت زمین، هر چند عظمت قرآن را نمایان می‌کند، ولی اعجاز علمی قرآن محسوب نمی‌شود، چرا که افرادی همچون فیثاغورث، ارشمیدس و... قبل از بطلمیوس، به حرکت زمین قائل شده بودند. هر چند این مطلب ضرری به عظمت قرآن نمی‌زند، چرا که قرآن در عصری که مشهور دانشمندان، مقهور نظریه سکون زمین بطلمیوس بودند، شجاعانه و با صراحت بر خلاف آن سخن گفت.
زمین کره‌ای خاکی‌ست که ما انسان‌ها بر روی آن زندگی می‌کنیم. این سیاره دارای وزنی معادل ۵٫۹۵۶ میلیارد تن و حجمی معادل ۱٫۰۸۳ میلیارد کیلومتر مکعب است. در این یادداشت به بهانه روز زمین پاک، به واکاوی آیات مرتبط با کره زمین پرداخته می‌شود و در این راستا، از میان موضوعات علمی مطرح شده درباره کره زمین، بحث انواع حرکت‌های این سیاره خاکی در فضای لایتناهی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
از زمان‌های بسیار دور، تصوری سطحی در ذهن بشر ریشه دوانده و آن حرکت ستارگان و سیارات به دور زمین بود. اولین کسی که جرئت اظهار عقیده‌ای خلاف این باور را داشت، فیثاغورث، نابغه قرن پنجم بود. بعد‌ها ارشمیدس نیز از وی پیروی کرد، اما ۱۴۰ سال قبل از میلاد مسیح، بطلمیوس این تفکر را بر فکر بشر حاکم کرد که زمین ساکن است و خورشید به دور آن می‌چرخد. این تفکر ۱۶ قرن بر جهان حاکم بود و با مخالفان آن برخورد فیزیکی می‌شد. اولین کسانی که مرکزیت زمین را رد و حرکت خورشید به دور زمین را مطرح کردند، کوپرنیک و سپس کپلر آلمانی بودند و نهایتا گالیله، اصل حرکت زمین به دور خورشید را اظهار و بر آن پافشاری کرد.
پس از تکمیل هیئت جدید و کشفیات اخترشناسان، روشن شد که کره زمین حرکت‌های متعددی دارد و برخی منجمان آن را تا ۱۴ نوع بر‌شمرده‌اند. حرکت‌هایی همچون حرکت وضعی زمین به دور خود، حرکت انتقالی زمین به دور خورشید، حرکت اقبالیه زمین، حرکت دو نقطه اوج و حضیض کره زمین بر وفق محیط دایره‌البروج به علت تجاذب زهره و مشتری، حرکت تقدیم اعتدال ربیعی و خریفی، حرکت رقصی یا ارتعاشی قمری که به دور محور زمین و هر ۲۹ سال یک بار رخ می‌دهد، حرکت ارتعاشی شمسی که به‌واسطه جاذبه خورشید محور زمین را در دو جهت قطبین مرتعش می‌گرداند و حرکت تبعی که زمین با سایر سیارات به تبعیت خورشید در فضا حرکت می‌کنند، از جمله آنهاست.
در آیات متعدد قرآن کریم به تعدادی از این حرکات اشاره شده است که در ادامه به بررسی و شرح آنها پرداخته می‌شود.
آیه ۸۹ سوره نمل: «و می‌بینی کوه‌ها را و گمان می‌کنی که ایستاده‌اند، در حالی که آنها مانند ابرها در حرکت هستند.»
صاحب تفسیر نمونه معتقد است: «این آیه از معجزات علمی قرآن به شمار می‌رود، زیرا به حرکت زمین به دور خود اشاره می‌کند و این در حالی‌ست که حرکت زمین از سوی گالیله ایتالیایی و کوپرنیک لهستانی در قرن ۱۷ میلادی کشف شد، اما قرآن حدود هزار سال قبل از آن از این حرکت سخن گفته است. برخی مفسران دیگر مثل مرحوم طبرسی در مجمع‌البیان این آیات را مربوط به وقایع قیامت دانسته‌اند، اما بررسی‌های دقیق‌تر حاکی از آن است که آیه بالا به درستی به حرکت انتقالی زمین اشاره کرده است، چرا که کوه‌ها را به ابر تشبیه کرده و ابر حرکت انتقالی به دور زمین دارد، ولی حرکت دورانی وضعی به دور خود ندارد.
آیه ۱۰ سوره زخرف: «و اوست که زمین را برای شما گاهواره‌ای قرار داد.»
همین مضمون در آیات ۵۳ سوره طه و شش سوره نبأ نیز آمده است. همچنین خداوند در آیه ۲۲ سوره بقره می‌فرماید: «آنکه زمین را برای شما بستر آرامش قرار داد.»
برخی مفسران معتقدند که استفاده از تعبیر «مهدا» به‌دلیل اشاره به حرکت زمین است، اما آنچه مسلم بوده، این است که اگر مهد و مهدا را منحصرا به معنای گاهواره کودک بدانیم، از آیات بالا حرکت زمین استنباط می‌شود، اما نوع خاصی از حرکت به نام میل شمالی و جنوبی که ۲۳ درجه و ۲۳ دقیقه است؛ یعنی زمین مثل گاهواره‌ای میل شمالی و جنوبی آرامی را در طول سال طی می‌کند. البته با توجه به معنای لغوی و کاربرد قرآنی مهد و مهدا در آیات دیگر قرآن کریم، ممکن است این واژه به معنای محل استراحت و آماده زندگی و نه محل دارای حرکت باشد. در این صورت نمی‌توان به‌صورت قطعی حرکت گاهواره‌ای زمین را به این آیه نسبت داد.
آیه ۶ سوره شمس: «سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترانید.»
آیه ۳۰ سوره نازعات: «پس آن زمین را با غلتانیدن گسترانید.»
مفسرانی همچون صاحب تفسیر پرتوی از قرآن با استفاده از معنای لغوی «طحا» که به معنی توسعه دادن چیزی و حرکت دادن آن است، نتیجه می‌گیرد که این آیه بر حرکت وضعی و انتقالی زمین دلالت دارد. علامه طباطبایی در کتاب اعجاز قرآن، ضمن اشاره به این آیه بیان می‌کند هزار سال پیش از آنکه گالیله از حرکت زمین به دور خود سخن گوید، قرآن به صراحت از چرخش زمین بحث کرده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، این آیه به خوبی حرکت وضعی و انتقالی زمین را بیان می‌کند.
آیه ۲۵ سوره مرسلات: «مگر زمین را کفات نگردانیدیم؟»
کفات در لغت و در این آیه می‌تواند بر دو معنا دلالت کند؛ معنای اول آن قبض و جمع به مفهوم جمع کردن زمین زنده و مرده یا جمع کردن انسان‌ها و حیوانات زنده با جمادات است و مفهوم دوم آن جمع کردن سریع بال‌های پرنده برای شروع پرواز. صاحب تفسیر نمونه با ذکر دو معنای مذکور برای واژه کفات، این آیه را این‌گونه معنا کرده است: احتمال اول، اشاره به زمین به‌عنوان قرارگاه همه انسان‌ها، زندگان و مردگان دارد و احتمال دوم، بیان پرواز سریع زمین و اشاره به حرکت زمین به دور خورشید بوده که در زمان نزول قرآن مسلما هنوز کشف نشده بوده است. برخی از صاحب‌نظران معاصر نیز از این آیه، نیروی جاذبه و حرکت سریع زمین را استنباط کرده‌اند. مهندس سادات با استناد به حرکت زمین در آیه مورد بحث می‌نویسد: کفات، مصدر و به معنای پرواز سریع پرنده‌ای‌ست که از شدت سرعت برای حفظ اعتدال خود بال و پرش را جمع می‌کند و مفهوم آیه چنین می‌شود: آیا زمین را به‌صورت پرواز یا پرنده‌ای سریع‌السیر نیافریدیم که در عین حال که با سرعت پرواز می‌کند، از زنده و مرده در خود نگه می‌دارد و از آنها حفاظت و حراست می‌کند؟ احتمالا این حفاظت به نیروی جاذبه زمین اشاره دارد. پس در این آیه، دو اصل علمی بیان شده است؛ یکی حرکت زمین و دیگری وجود نیروی جاذبه. بررسی این آیه حکایت از آن دارد که واژه کفات به حرکت انتقالی زمین اشاره می‌کند و این مطلب علمی با سیاق آیه که در مقام شمارش آیات و نعمت‌های الهی است، سازگار به نظر می‌رسد. البته این احتمال هم وجود دارد که مقصود از آیه، جمع کردن مردم زنده و مرده در قیامت باشد. ممکن است اشاره به نیروی جاذبه نیز باشد و البته جمع این معانی هم امکان دارد.
آیه ۱۵ سوره ملک: «او خدایی‌ست که زمین را برای شما مرکبی راهوار و رام شده قرار داد تا بتوانید بر روی آن راه‌پیمایی کنید.»
استاد مصباح یزدی درباره این آیه می‌نویسد: زمین زیر پای آدمی رام و چون مرکبی راهور است. لذا، می‌توان دریافت که زمین دارای حرکت انتقالی است، زیرا ذلول به معنای شتر راهواری است که در حین حرکت، سواری می‌دهد. علامه طباطبایی نیز در کتاب اعجاز قرآن، این آیه را مربوط به حرکت انتقالی زمین دانسته است.
آیه ۱۱ سوره فصلت: «سپس آهنگ آفرینش آسمان کرده و آن بخاری بود. پس به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان‌پذیر آمدیم.»
سیدهبه‌الدین شهرستانی درباره این آیه می‌نویسد: این آیه از جمله آیاتی‌ست که دلالت آن بر حرکت زمین بوده و ظهور در حرکت حسی و انتقالی دارد. آسمان دنیا عبارت است از کره یا اتمسفر که محیط بر کره زمین است. چنانچه از جمله «و هی دخان» معلوم می‌شود. علامه طباطبایی نیز «ائتیا» و «اتینا» را تکوینی می‌داند و نوعی تعبیرات عرفی برای نشان دادن خلق الهی قلمداد می‌کند. پس می‌توان گفت حداقل مفهومی که آیه به آن اشاره دارد، حرکت زمین است.
آیه ۷ سوره نبأ و آیه ۱۵ سوره نحل.
یکی از حرکت‌های زمین، حرکت قاره‌ای یا حرکت پوسته جامد زمین است که گاهی باعث به وجود آمدن زلزله‌ها می‌شود و آیات بالا اشاره‌ای به ثبات زمین در اثر وجود کوه‌ها دارد که لازمه آن، حرکت پوسته زمین است.
پس از بررسی آیات بالا می‌توان موارد زیر را نتیجه‌گیری کرد:
۱. حرکت زمین مورد پذیرش قرآن کریم است، هر چند این آیات به حرکت‌های متفاوت زمین اشاره می‌کنند.
۲. تعبیرات قرآن و اشارات علمی آن درباره حرکت زمین، برخلاف هیئت بطلمیوسی حاکم بر فضای علمی زمان نزول قرآن بوده، چرا که در این هیئت، زمین ساکن و مرکز جهان قلمداد می‌شده است. بیان این آیات یکی از مطالب علمی حق و صادق قرآن است که حدود ۹ قرن بعد از نزول آن، از سوی امثال کوپرنیک به اثبات رسید.
۳. خبر دادن قرآن از حرکت زمین، هر چند عظمت قرآن را نمایان می‌کند، ولی اعجاز علمی قرآن محسوب نمی‌شود، چرا که افرادی همچون فیثاغورث، ارشمیدس و... قبل از بطلمیوس، به حرکت زمین قائل شده بودند. هر چند این مطلب ضرری به عظمت قرآن نمی‌زند، چرا که قرآن در عصری که مشهور دانشمندان، مقهور نظریه سکون زمین بطلمیوس بودند، شجاعانه و با صراحت بر خلاف آن سخن گفت.
برگرفته از کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» نوشته محمدعلی رضایی اصفهانی
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
