امام محمد باقر(ع) که از سوی پدر، نوه امام حسین(ع) و از سوی مادر، نوه امام حسن(ع) است، یکی از برجستهترین اولاد این دو امام بزرگوار در حوزه علم دین، نشر آثار و سنت نبوی و حقایق قرآنی بود. مدت امامت ایشان، ۱۹ یا ۲۰ سال و این دوران با حکومت پنج تن از خلفای اموی مقارن بود. همه راویان شیعه و سنی سبب ملقب شدن آن حضرت به باقر را دانش فراوان ایشان دانسته و این نامگذاری را از جانب پیامبر اکرم(ص) میدانند. جابر بن عبدالله انصاری از آن حضرت چنین نقل میکند: «او علم را به کمال و تمام میشکافد.» (عیون اخبار، ج ۱، ص ۲۱۲)
امام باقر(ع) بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه شمرده میشود. هر چند معارف اسلامی و تشیع به دست فرزندش امام صادق(ع) انتشار و توسعه یافت و به اوج خود رسید، ولی پایهگذاری و تأسیس آن به دست با کفایت امام باقر(ع) بود.
از جمله علومی که خصوصاً در دوران صادقین(ع) به بالندگی خود رسید، علم حدیث بود. امام باقر(ع) در این حوزه تحول عظیمی در سامانه حدیثی شیعه به وجود آورد. زندگی و امامت ایشان سرآغاز عصری بود که حدیث شیعه در آن شکوفا و معارف آن منتشر شد و هسته اولیه دانشمندان محدث و فقیه شیعی شکل گرفت. درباره اوضاع علمی حاکم بر دوران امام باقر(ع) چنین گفتهاند که آن اندازه دانش که از امام باقر(ع) در زمینه تفسیر، کلام، فقه و احکام حلال و حرام بر جای مانده، از هیچ یک از فرزندان حسنین(ع) بر جای نمانده است. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج ۳، ص ۳۲۷)
تربیت و پرورش شاگردان مبرز در حوزههای گوناگون علوم اسلامی، خصوصاً علمالحدیث، یکی از اقدامات امام باقر(ع) در نشر آموزههای دینی بود. ایشان آنچنان در تربیت شاگرد و خصوصاً محدث کوشا بود که شیخ طوسی در رجال خود، نام ۴۶۸ نفر از اصحاب محدث امام باقر(ع) را ثبت کرده است. همچنین کثرت احادیث منقول از این امام بزرگوار، نشان از نقش برجسته ایشان در اعتلای علمالحدیث دارد. این موضوع بهگونهایست که تعداد روایات منقول از امام باقر(ع) در مقایسه با سایر ائمه(ع)، به جز امام صادق(ع)، بسیار درخور توجه است؛ بهصورتی که فقط مسند ایشان حدود ۶ جلد بوده و فقط یکی از یاران امام به نام محمد بن مسلم، ۳۰ هزار مسئله از ایشان پرسیده است (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج ۳، ص ۳۲۷). جابر بن یزید جلفی، یکی دیگر از محدثان نیز ۷۰ هزار حدیث از امام باقر(ع) دریافت کرده بود. (حر عاملی، وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه، ج ۲۰، ص ۱۵۱)
اقدام دیگری که در پرتو وجود نورانی امام باقر(ع) صورت گرفت، تدوین کتب و اصول تألیفشده بود، کمااینکه چنین نقل شده که بیشتر اصول ۴۰۰ گانه شیعه در دوران صادقین(ع) تدوین شده است. (معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ص ۱۹۳)
مجموعه اقدامات امام باقر(ع) موجب شد تا زمینههای جدید فرهنگی در رابطه با حدیث در جامعه شکل بگیرد. مهمترین شاخصههای فرهنگی به وجود آمده در این دوران از این قرار بود: آغاز روحیه پرسشگری در میان مسلمانان که در راستای فتوحات گسترده آنان و آشنایی با دیگر ملل و فرهنگها پدید آمده بود. دیگر تغییر اجتماعی مسلمانان، ارتقای سطح علمی شیعیان و اصحاب ائمه(ع) بود، بهطوری که آنها دیگر به حدیث، منحصراً بهعنوان سخنی متبرک نگاه نمیکردند، بلکه روایات اهلالبیت(ع) را محتوایی برای یادگیری اصول دینی و کشف لایههای ناپیدای علوم میدانستند.
کثرت مراجعه مردم به اهل بیت(ع) نیز یکی دیگر از شاخصهها و تغییرات فرهنگی دوران امام باقر(ع) بود. عموم محدثان در این دوران، بهترین طریق سند برای احادیث پیامبر(ص) را طریقی میدانستند که از ائمه(ع) به رسولالله(ص) برسد.
مؤلف مقاله «تأثیر امام محمد باقر(ع) بر حدیث شیعه» (فصلنامه سفینه، سال شانزدهم، شماره ۶۱) معتقد است که امام باقر(ع) با اقدامات خاص خود، نظام و سامانه جدیدی در علم حدیث پایهگذاری کرد. از جمله اقدامات ایشان در این زمینه میتوان به انتشار و همگانی کردن حدیث از طریق جلسات عمومی و خصوصی اشاره کرد. البته ایشان گاهی در این راه از روش نامهنگاری نیز بهره میبرد.
نویسنده مذکور معتقد است نشر حدیث از طریق پایهگذاری سیستم ارجاع به افراد متخصص، اقدام ساختاری دیگر امام باقر(ع) در بنای سامانه حدیثی شیعه بوده است. ایشان خطاب به ابان بن تغلب از شاگردان فقیه خود فرمود: «در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده. من دوست دارم افرادی مانند تو را در میان شیعیانم ببینم.» (نجاشی، رجال النجاشی، ص ۱۰) در جای دیگر، از ایشان روایاتی نقل شده که احادیث منقول از ابان بن تغلب را بهمنزله روایت خود معرفی میکند. (نجاشی، همان، ص ۱۳)
نشر حدیث از طریق پایهگذاری فرهنگ عرضه آن، روش دیگر امام باقر(ع) در پایهریزی و نشر سامانه حدیثی شیعه بود. به این ترتیب که وقتی محدثی، روایات منقول از پیامبر(ص) را بهواسطه دیگران به دست میآورد و در فهم آن عاجز بود، حدیث را نزد امام میآورد و نخست از صحت انتساب آن به پیامبر(ص) مطمئن میشد و در صورت صحت انتساب، مفهوم آن را از امام فرامیگرفت. به اینگونه مراجعات در اصطلاحات علم حدیث، عرضه حدیث گویند. بدیهی است که نتیجه این مراجعات مکرر، سبب صدور احادیث جدیدی از امام میشد که بعضی از آنها بهصورت قواعد کلی حدیثی شناخته میشود.
ترغیب به حدیثپژوهی، تربیت شاگردان زبده، تأثیرگذاری بر محدثان اهل سنت، تبیین راهکارهای دریافت نقد و فهم حدیث و تبیین حجیت کلام اهلبیت(ع)، از دیگر تأثیرات عمیق امام باقر(ع) در پیریزی سامانه حدیثی شیعه بود. همچنین ایشان با معطوف کردن توجه محدثان و شیعیان به لزوم دقت در سماع حدیث، پرهیز از اعتماد به راویان ضعیف، لزوم اعتماد به راویان موثق، تبیین وجود احادیث جعلی، تبیین اصول نقد متن حدیث، پرهیز از کار شتابزده در حدیث و معرفی غالیان، منحرفان و راویان غیر قابل اعتماد و برخورد با آنان، نقش اساسی در حفظ و حراست از میراث گرانقدر حدیث شیعه داشت.
ابداع شیوه مشیخهنویسی نیز یکی دیگر از ابداعات امام در حوزه حدیث بود. مشیخهنویسی به مفهوم ذکر احادیث در کتاب، بدون سند و سپس، ثبت طرق روایت بهصورت مفصل در انتهای اثر یا کتاب است که بهمنظور جلوگیری از تکرار اسناد ابداع شد.
امام باقر(ع) همچنین با بر جای نهادن میراث حدیثی منحصربهفرد در تمامی موضوعات علوم اسلامی، همچون فلسفه و کلام، نقش مهمی در تکامل علم حدیث ایفا کرد. ایشان در حوزه علوم قرآن و تفسیر نیز با بیان قواعد تفسیر، شأن نزول، مصادیق آیه و تبیین آیات متشابه به تقویت این دانش پرداخت. احادیث منقول از امام باقر(ع) در زمینههای اعتقادات، فقه و احکام شرعی، اصول استنباط، اخلاق (امانتداری، نیکوکاری، توبه، حقوق همسایه، صله رحم، زهد و...) بنیه این علوم را استحکام بخشید. همچنین ایشان در زمینه تاریخ و سیره با نقل روایاتی راجع به حادثه عاشورا، قیام مختار، ماجرای حکمیت، جنگ جمل و...، میراث گرانبهایی در ثبت تاریخ اسلام از خود به جای گذاشته است که این میراث در کنار میراث حدیثی فرزندشان، امام صادق(ع)، مهمترین و بزرگترین منبع معرفتی شیعه به شمار میآید.
الههسادات بدیعزادگان
انتهای پیام