نقاط قوت و ضعف ترکیب‌بند محتشم کاشانی
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه معروف‌ترین اثر در حوزه شعر آیینی، ترکیب‌بند محتشم کاشانی در رثای سالار شهیدان است، گفت: این ترکیب‌بند هم از جنبه غنای ادبی برجسته بوده و هم جنبه‌های عاطفی و احساسی در آن به اوج خود رسیده، ولی جای خالی مضامینی همچون پیام حادثه کربلا، جنبه‌های تعلیمی و تربیتی، انگیزه‌های اصلی قیام و... در این ترکیب‌بند مشاهده می‌شود.
در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ۲۸ تیرماه مصادف با روز شعر و ادبیات آیینی و بزرگداشت محتشم کاشانی به ثبت رسیده است. نام محتشم با ترکیب‌بند معروف «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عذا و چه ماتم است» گره خورده و تداعی‌کننده آغاز ماه محرم و شروع سوگ و عزای امام حسین(ع) است. خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌منظور آشنایی بیشتر با شعر آیینی، جایگاه محتشم در ادبیات فارسی، بررسی میزان تأثیر حکومت شیعی صفوی بر ادبیات آن دوران و...، گفت‌وگویی با اسحاق طغیانی، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان انجام داده است که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ منظور از شعر آیینی چیست و چرا روز بزرگداشت محتشم کاشانی به شعر آیینی اختصاص یافته است؟
شعر آیینی در حقیقت گونه‌ای از شعر است که جنبه‌های دینی و مذهبی در آن لحاظ شده و به آموزه‌های الهی، فرهنگی، ولایتی و... می‌پردازد و موضوعاتی مثل مناسبت‌های مذهبی، معرفی و ستایش چهره‌های دینی، توجه به مقوله‌های آسمانی، تزکیه و تربیت نفس انسانی و تقویت جنبه‌های متعهدانه انسان را بیان می‌کند. ادبیات آیینی زمانی شکل می‌گیرد که این معارف به زبان شعر و هنر بیان شود و همه الزامات یک متن ادبی از جمله احساس و عاطفه، خیال‌انگیزی، ابتکار و ابداع، پیام داشتن و... را دارا باشد. درواقع، ادبیات آیینی، این‌گونه متولد می‌شود.
ایکنا ـ مضامین و محتوای شعر آیینی منحصر در آیین‌های متعالی، حکمی و معنوی است یا مضامینی از تمام آیین‌های اجتماعی مرسوم را نیز شامل می‌شود؟
شعر و ادبیات آیینی از جنبه‌های گوناگون می‌تواند مطمح نظر شاعر و گوینده باشد. مثلاً، گاهی جنبه اساطیری دارد و شاعر با شخصیت‌پردازی از افرادی مثل پیامبران، امامان، یاران ایشان و...، قدرت ماورایی به آنها می‌بخشد و حتی در برجسته‌سازی موضوعات مرتبط با آنها به اسطوره‌‌سازی می‌پردازد. گاهی نیز اشعار آیینی جنبه عرفانی دارد و شاعر حوادث و وقایع را با نگاهی عارفانه بررسی و در حقیقت، نوعی وصال خالق و مخلوق را مطرح می‌کند. جنبه سیاسی نیز وجهی دیگر از شعر آیینی است که شاعر در این مقال، سعی در مقابله با ستم و اعتراض به دستگاه ظالمان دارد.
همچنین وجه ارزشی و مکتبی نیز در شعر آیینی به چشم می‌خورد. در این بعد، شاعر سعی می‌کند با بیان حقایق و مسلمات تاریخی در شکل منطقی و درست خود، جنبه عاطفی و احساسی وقایع را بیان کند. شاعر با پرداختن به مضامین احساس‌برانگیز و عاطفی، احساسات مخاطب را برانگیخته می‌کند. مثلاً، در حادثه عاشورا عواطف مخاطب با پرداختن به مضامین اسارت، مظلومیت و... درگیر واقعه و موجب می‌شود به دلسوزی و گریه بپردازد.
ایکنا ـ درباره انواع قالب‌های شعر آیینی نیز توضیح دهید.
در آثار ادبی فارسی، اشعار آیینی به سه صورت بازتاب پیدا کرده است؛ مدح و منقبت، لعن و نفرین و سوگ و مرثیه. شاعر در قالب مدح و منقبت بنابر اعتقادات قلبی خود و نه به‌منظور دریافت جایزه و صله، به ستایش بزرگان دین و آموزه‌های معنوی می‌پردازد. مضامینی همچون توحید، نعت پیامبر اکرم(ص)، رخداد ولادت و معراج پیامبر اکرم(ص)، ولایت امیرالمؤمنین(ع) و ائمه اطهار (ع) در این قالب بازتاب می‌یابد.
صورت دیگر شعر آیینی، لعن و نفرین است که شاعر در آن معمولاً به لعن دشمنان دین، پیامبر(ص) و ائمه(ع) می‌پردازد. این قالب شعر آیینی از همان ادوار اولیه اسلام وجود داشته، مثلاً سنایی در حدیقة‌الحقیقه از این فرم بهره جسته است. شکل بعدی، سوگ و مرثیه است که از برجسته‌ترین جنبه‌های شعر آیینی بوده و اشعار فراوانی در این ارتباط سروده شده است که ترکیب‌بند محتشم کاشانی را می‌توان مهم‌ترین اثر در این شکل دانست.
شعر آیینی علاوه بر شکل‌ها و قالب‌های متنوع، گونه‌های متعدد ادبیاتی را نیز شامل می‌شود. با وجود تلقی رایج درباره شعر آیینی باید گفت که این نوع شعر با همه انواع و گونه‌های ادبی در ارتباط است. مثلاً، گونه غنایی که در آن احساسات و عواطف برانگیخته می‌شود و این احساسات، محور شعر و ادبیات غنایی است، در شعر آیینی کاملاً به چشم می‌خورد. گونه دیگر این اشعار، تعلیمی و تربیتی است که یکی از معروف‌ترین آثار این گونه، همان شعر معروف شهریار بوده که می‌گوید: «برو ای گدای مسکین در خانه علی زن/ که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را».
در تعداد بسیاری از اشعار آیینی مانند حمزه‌نامه و... نیز گونه حماسی و دلاوری برجسته شده است. گونه عرفانی که در آن بی‌توجهی به مسائل دنیوی، غلبه بر نفسانیات و عنایت به زهد، عبادت، فیض شهادت و... نیز به چشم می‌خورد، شکلی دیگر از این نوع اشعار است. ادبیات آیینی حتی در گونه ادبیات نمایشی همچون تعزیه نیز ارائه شده که در آن از اشعار ساده و قابل فهم استفاده می‌شود. لذا، ادبیات آیینی قابلیت ارائه در همه انواع و گونه‌های ادبی را دارد.
ایکنا ـ شهرت و محبوبیت محتشم کاشانی، برخاسته از جایگاه وی در ادبیات فارسی بوده یا بیشتر برخاسته از اقبال عمومی نسبت به ترکیب‌بند معروف اوست؟
معروف‌ترین اثر در حوزه شعر آیینی، ترکیب‌بند محتشم کاشانی است که در رثا و سوگ سالار شهیدان، حضرت امام حسین(ع) سروده شده است. این ترکیب‌بند هم از جنبه غنای ادبی برجسته بوده و هم جنبه‌های عاطفی و احساسی در آن به اوج خود رسیده است و این ویژگی‌‌ها باعث شده از همان زمان سرایش تاکنون مورد توجه عام و خاص قرار گیرد، به‌طوری که آوازه و شهرت محتشم از آن نشئت گرفته است، وگرنه اشعار موجود در دیوان او، آنچنان برجسته نیست. لذا، این شهرت که بجا و شایسته بوده، برخاسته از تمرکز محتشم کاشانی بر سوگ و مرثیه حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) است. درواقع در این ترکیب‌بند، منحصراً عمق فاجعه و مصیبت موجود در حادثه کربلا به‌صورت مبسوط و برجسته بیان و دیگر آموزه‌های این واقعه مورد غفلت واقع شده است. جای خالی مضامینی همچون پیام این حادثه، جنبه‌های تعلیمی و تربیتی، انگیزه‌های اصلی قیام و... در این ترکیب‌بند مشاهده می‌شود و بیشتر جنبه‌های احساسی و عاطفی واقعه کربلا نمایان شده است.
البته این موضوع بی‌ارتباط با فضای حاکم بر ادبیات عصر صفویه نیست، چراکه شاعران آن زمان برخلاف شاعران دوره‌‌های پیشین کمتر به مباحث عمیق عرفانی، اجتماعی، تاریخی و... عنایت داشتند و شعر آن دوره، بیشتر عامیانه، مردمی و ظاهری بود، در حالی که پیش از محتشم، شاعرانی مثل دعبل خزاعی، عمان سامانی و... به بیان جنبه‌های عمیق و عرفانی حادثه عاشورا پرداخته و ظلم و ناحقی دستگاه ستمگر یزید را به نمایش گذاشته بودند. بنابراین، نمی‌توان گفت که شهرت محتشم به‌واسطه جایگاه بلند و جریان‌سازی او در حوزه ادبیات است، بلکه بیشتر به انتقال استادانه سوز و گداز حادثه کربلا و به نظم درآوردن آن برمی‌گردد.
ایکنا ـ فضای حاکمیتی عصر صفوی چقدر در رونق و بالندگی ادبیات شیعی تأثیر‌گذار بود؟
تصور عمومی آن است که با روی کار آمدن حکومت شیعی صفوی، ادبیات فارسی نیز در حوزه آموزه‌های دینی ارتقا یافت و به اوج بالندگی خود رسید، ولی این تصور نادرستی است و در حقیقت، اتفاقی دقیقاً برعکس برای ادبیات فارسی در آن دوران رخ داد، چراکه اولاً پادشاهان صفوی توجه چندانی به شعرا نداشتند و شعر در دربار آنها مورد عنایت نبود. آنان بیشتر به علما و مشایخ شیعه توجه داشتند، علمای اسلامی را از راه دور و نزدیک کنار هم جمع و به این ترتیب، مقدمات رونق علوم دینی را فراهم کردند؛ اما جایگاه ادبیات فارسی در عصر صفویه سقوط کرد. ثانیاً، شعرا نیز در این دوران کمتر به دنبال سرودن اشعاری با مضامین و مفاهیم عمیق عرفانی، دینی، اجتماعی و... بودند و شعر بیشتر جنبه عامیانه پیدا کرد. آنها بیشتر به دنبال بیان مضامین، ضرب‌المثل، خیال‌پردازی و نازک خیالی بودند و اگرچه شاعران بزرگی حضور داشتند که به بیان مفاهیم عمیق نیز می‌پرداختند، اما به‌طور کلی، رویکرد شعر و ادبیات فارسی تغییر کرد و دیگر فرصتی برای ظهور بزرگانی همچون حافظ، سعدی، جامی و... مهیا نشد. لذا، شاعران مجبور به مهاجرت و غالباً راهی هندوستان و نواحی اطراف شدند.
ذکر این نکته نیز ضروری است که اگرچه در این دوران با افزایش و رشد کمی شعر مواجهیم، اما به لحاظ کیفیت همان‌طور که بیان شد، شعر تنزل یافت و ابیات عمیقی همچون ابیات عرفانی حافظ متولد نشد. شخصاً در این زمینه، مطالبی با عنوان تفکر شیعه در دوره صفوی تألیف و شعر این دوره را تحلیل کرده‌ام.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
