زیارت اربعین؛ میثاق ولایی شیعیان

زیارت حضرات معصومین(ع) یکی از مصادیق اصلی توسل و تقرب‌جویی بندگان برای دستیابی به معرفت الهی است. از سوی دیگر، علامه مجلسی(ره) روایتی از امام صادق(ع) در جلد ۲۶ بحارالانوار نقل کرده که مضمون آن این است: «همه‌ ما اهل‌ بیت، کشتی‌های نجات هستیم؛ ولی کشتی جدم حسین(ع)، گسترده‌تر و در دل امواج خروشان دریاها، سریع‌تر و باشتاب‌تر است.» بنابراین توجه و توسل به امام سوم شیعیان، می‌تواند نقش منحصربه‌فردی در جلب فیوضات الهی، کسب توفیق هدایت و تسریع در وصول به معرفت ایفا کند. زیارت امام حسین(ع) در احادیث اهل‌ بیت(ع)، هم‌سنگ زیارت خدا در عرش رفیع الهی معرفی شده است.

در آموزه‌های اهل‌ بیت(ع)، دو نوع زیارت برای امام حسین(ع) مطرح‌ شده است؛ یکی زیارات مطلقه ایشان که به وقت و زمان خاصی اختصاص ندارد و بیانگر لزوم حفظ ارتباط دائمی شیعیان با آن امام همام است و دیگری زیارت مخصوصه‌ آن حضرت در ایام خاص مانند شب‌های قدر، نیمه شعبان، روز عاشورا، روز اربعین و ... .

از میان زیارت‌های متعدد منسوب به امام حسین(ع)، از زیارت اربعین با عنوان میثاق ولایی شیعیان و نشانه مؤمنان واقعی یاد می‌شود.

حقیقت پنج نشانه مؤمن چیست؟

امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: اقامه ۵۱ رکعت نماز در شبانه‌روز، شامل نمازهای یومیه و نافله، زیارت اربعین، انگشتری به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بلند بسم‌الله گفتن.»

آیت‌الله جوادی آملی در کتاب «شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی» در توضیح این روایت چنین می‌فرماید که مراد از ۵۱ رکعت نماز همان ۱۷ رکعت نماز واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله است که با این شکل و کیفیت، از مختصات شیعیان به‌شمار می‌رود. موارد دیگری که در روایت یاد شده نیز همگی از مختصات شیعیان است؛ زیرا فقط شیعه است که سجده بر خاک دارد؛ همچنین غیرشیعیان یا بسم‌الله را نمی‌گویند، یا آهسته تلفظ می‌کنند. علاوه بر این، شیعه است که انگشتر به دست راست کردن و نیز زیارت اربعین حسینی را مستحب می‌داند.

ایشان در ادامه اضافه می‌کند که مراد از زیارت اربعین، زیارت ۴۰ مؤمن نیست، همان‌گونه که برخی به‌ اشتباه تصور کرده‌اند؛ زیرا در این صورت، اختصاص به شیعه ندارد و نیز الف و لام موجود در کلمه «الاربعین» نشان می‌دهد که مقصود امام حسن عسکری(ع) از این واژه، اربعین معروف و شناخته‌شده نزد مردم است.

آیت‌الله جوادی آملی اظهار می‌کند که اهمیت زیارت اربعین در این است که طبق این روایات در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است؛ بنابراین همان‌گونه که نماز ستون دین و شریعت محسوب می‌شود، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است؛ چون چهار نشانه‌ دیگر روایت در حقیقت به نماز برمی‌گردد. بر اساس فرموده‌ رسول خدا(ص) در حدیث ثقلین، عصاره رسالت نبوی، قرآن و عترت و عصاره کتاب الهی، دین خداست که این دین ستونی دارد و آن نماز است. پس عصاره عترت نیز ستونی دارد که زیارت اربعین است و این دو ستون در روایت امام عسکری(ع) در کنار هم ذکر شده‌‌اند.

محتوای زیارت‌نامه اربعین

در کتب روایی معتبر شیعه همچون تهذیب‌الاحکام و مصباح‌المتهجد شیخ طوسی، زیارتنامه‌ای پرفیض از امام صادق(ع) برای روز اربعین نقل شده‌ که به‌دلیل شمول آن بر معارف بی‌بدیل دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای است و تفکر و تعمق در فرازهای این زیارت‌نامه می‌تواند در کسب نشانه‌های ایمان و حصول معرفت توحیدی برای پیروان آن حضرت کمک‌کننده باشد.

زیارت اربعین با سلام زائر بر امام حسین(ع) آغاز می‌شود و با صلوات وی بر مراتب اهل‌ بیت(ع) خاتمه می‌یابد. مصطفوی در معنی واژه سلام می‌گوید: «سلام در لغت به معنای موافقت و سازگاری شدید دو چیز در باطن و ظاهر است؛ به قسمی که نتوان هیچ‌گونه جدایی و اختلافی در این بین تصور کرد.»

وجود مقدس امام حسین(ع) در زیارت‌نامه اربعین با صفاتی همچون ولی، حبیب، خلیل، نجیب و صفی الهی معرفی شده است و سلام و صلوات الهی از جانب زائر بر ایشان فرستاده می‌شود. سلام الهی بر امام، نشان از عصمت و پاکی ایشان از نقایص و زشتی‌ها دارد و سبب ترفیع درجات معنوی و تقرب ایشان می‌شود. نتایج سلام زائر بر امام نیز واجب‌الاطاعه بودن و تسلیم شدن مطلق زائر در برابر آن حضرت است.

در این زیارت‌نامه، گاهی سلام به‌صورت مطلق و بر حقیقت امام عرضه شده و گاهی نیز سلام بر پیکر مطهر ایشان واقع شده که نشانگر سالم بودن آن است؛ همچنین مبرا بودن وجود مادی آن حضرت را از قرارگیری در صلب‌ها و رحم‌های آلوده به شرک و گناه نشان می‌دهد. گاهی نیز سلام بر ارواح طیبه‌ ایشان واقع می‌شود که مطابق روایات، این ارواح پاک، مشتق‌شده از نور الهی است.

السلام علی ولی الله و حبیبه

امام حسین(ع) ولی خدا و فرزند ولی خداست که در زیارت وارث، مقام ولایت، میراثی از امیرالمؤمنین(ع) برای آن حضرت دانسته شده است. ترکیب اضافی ولی‌ الله به جنبه خلافت حضرات ائمه معصومین(ع) و مخصوصاً امام حسین(ع)، تجلی اسم جامع الهی است، همچنان‌ که اتصاف آن حضرت در متن همین زیارت‌نامه به فضائل و صفات بی‌شمار، نشان از همین جامعیت و وسعت وجودی ایشان دارد.

کلمه حب نیز در اصل به معنای دوست داشتن و گرایشی شدید است. حبیب به کسی گفته می‌شود که همه محاسن در او جمع باشد. هنگامی‌ که زائر اربعین به امام خود در مقام ولی خدا و حبیب سلام می‌کند، درواقع او را امام واجب‌الاطاعه‌ای می‌داند که واجد تمام محاسن و فاقد تمام معایب است.

السلام علی خلیل الله و نجیبه

ریشه خلل به معنای لایه بر لایه داشتن و خلیل به‌ معنای دوست است و به کسی که گشودگی روحی دارد، اطلاق می‌شود. خلیل محرم اسرار انسان و حفظ‌کننده سر اوست. دیگر معانی این لفظ، دوستی، برادری، اختصاص و مودت است. امام حسین(ع)، خلیل الهی و مقام خلت ایشان به‌دلیل یکرنگی و اخلاص آن حضرت در دوستی ذات باری‌تعالی است. مطابق زیارت وارث، این مقام میراثی از حضرت ابراهیم(ع) برای امام محسوب می‌شود.

امام حسین(ع)، نجیب الهی و برگزیده و اختیارشده اوست و این نجابت بر اختصاص یافتن آن بزرگوار به ذات اقدس الهی و کمال قرب و نزدیکی ایشان دلالت دارد.

همنشینی دو صفت خلیل‌اللهی و منتجب بودن در این فراز زیارت اربعین، این مقصود را می‌رساند که اولاً تا کسی ابراهیمی نشده باشد، خداوند او را به دوستی خود برنمی‌گزیند. ثانیاً در جایی که مقام خلیل‌اللهی با نجیب‌ الهی همراه شده باشد، معنی برگزیده‌ خلیلان را نیز می‌دهد.

السلام علی صفی الله و ابن صفیه

کلمه صفو به‌ معنای خلوص و پاکی از حیث ذات در مقابل کدورت و تیرگی است. پیامبر(ص) نیز صفوة‌ الله است؛ یعنی بنده خالص، برگزیده و مصطفای الهی.

امام حسین(ع) نیز صفی الله است و این مقام یا به معنای برگزیدگی ایشان در اثر خلوص عبودیت و تسلیم تام در برابر خداست و یا به معنای برگزیدگی تکوینی یا تشریعی آن حضرت بر سایر خلایق در اثر امتیازات خاص است؛ امتیازاتی همچون طیب ولایت، شهادت، فرزند صفی خدا بودن و... .

الهه‌سادات بدیع‌زادگان