شهید مدرس؛ الگوی مقاومت ضداستبدادی

آیت‌الله سیدحسن مدرس، یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ معاصر ایران است که نقش مهمی در نهضت مشروطه، مبارزات ضداستعماری و مخالفت با استبداد رضاخانی ایفا کرد. او با بهره‌گیری از توان علمی و مذهبی خود، به مبارزات سیاسی و اجتماعی پرداخت و در این مسیر، جان خود را فدا کرد. در یادداشت پیش‌ رو، به زیست، زمانه، فعالیت‌ها و نقش آیت‌الله مدرس در تحولات سیاسی ایران پرداخته می‌شود. 

آیت‌الله سیدحسن مدرس در حدود سال ۱۲۴۹ شمسی در روستای «سرابه کچو» از توابع زواره اردستان در استان اصفهان به دنیا آمد. او به تأیید آیت‌الله مرعشی نجفی، از سادات طباطبایی زواره بود که نسبش پس از ۳۱ پشت به امام حسن(ع) می‌رسید. از آنجایی که میرعبدالباقی، جد سیدحسن مدرس به هنگام مرگ در ضمن وصیت‌نامه خود، او را به ادامه تحصیل علوم دینی تشویق و سفارش کرده بود، مدرس در ۱۴ سالگی به اصفهان رفت و به مدت ۱۳ سال به تحصیل علوم اسلامی در حوزه علمیه این شهر پرداخت؛ سپس در سال ۱۲۷۲ شمسی به نجف اشرف مهاجرت کرد و به مدت هفت سال از محضر علمای برجسته‌ای همچون سیدمحمد فشارکی، شریعت اصفهانی، علامه سیدمحمدکاظم یزدی، آخوند خراسانی و میرزا بزرگ شیرازی بهره برد و به درجات بالای علمی دست یافت. او در نجف با عارف نامدار، حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی نیز هم‌حجره شد. 

بازگشت به ایران 

آیت‌الله مدرس پس از اخذ اجازه اجتهاد در ۴۰ سالگی به اصفهان بازگشت و به تدریس فقه و اصول پرداخت. او اولین کسی بود که تدریس نهج‌البلاغه را در حوزه‌های علمیه رسمی کرد و اولین مجتهدی بود که این کتاب را جزو متون درسی طلاب قرار داد. شخصیت‌های معروفی همچون حاج میرزاعلی آقای شیرازی و آیت‌الله بروجردی، نهج‌البلاغه را نزد شهید مدرس آموختند. 

مدرس همزمان با اوج‌گیری نهضت مشروطه در ایران، وارد عرصه سیاست شد؛ به تهران رفت و از سوی علما و مراجع شیعه، مجتهد تراز اول کشور برای نظارت بر قوانین مجلس شورای ملی انتخاب شد. او در سال ۱۲۹۰ شمسی مسئولیت رسیدگی به مدرسه عالی سپهسالار (شهید مطهری) را نیز برعهده گرفت و به تدریس در آن پرداخت. او در ۲۷ تیرماه ۱۳۰۴ شمسی که عهده‌دار تولیت این مدرسه شد، برای اولین‌ بار طرح امتحان طلاب را اجرا و نظام‌نامه‌ای در خصوص امور تحصیلی طلاب تدوین کرد. مدرس برای احیا و آبادانی روستاها و مغازه‌های موقوفه این مدرسه زحمات زیادی متحمل شد، به‌طوری‌که عصرهای پنجشنبه به روستاهای اطراف ورامین می‌رفت و از قنات روستائیان بازدید می‌کرد. گاه به داخل چاه می‌رفت و در تعمیر آن‌ها همکاری می‌کرد و از اینکه با چرخ از چاه، گل بکشد، هیچ ابایی نداشت. 

مبارزات سیاسی 

مبارزات آیت‌الله مدرس در دوره‌های گوناگون اشکال متفاوتی به خود می‌گرفت. او بارها با در نظر گرفتن منافع ملت با صاحبان قدرت مخالفت کرده بود. تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در اعتراض به دولت صمصام‌السلطنه بختیاری، مخالفت با قرارداد استعماری ۱۲۹۸ وثوق‌الدوله، اعتراض به کودتای انگلیسی رضاخان و نیز جمهوریت رضاخانی از جمله این مخالفت‌ها بود. 

با به قدرت رسیدن رضاخان، سیدحسن مدرس در مجلس به زورمداری‌ها و قدرت‌ورزی‌های رضاخان اعتراض کرد و به‌دلیل سوء‌تدبیر سردار سپه، طرح استیضاح رضاخان را به تصویب رساند. با فرارسیدن دوره هفتم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۷، رضاخان تصمیم گرفت به هر نحو ممکن از ورود مدرس و یارانش به مجلس جلوگیری کند؛ به‌ همین دلیل انتخاباتی کاملاً فرمایشی برگزار کرد، به‌‌گونه‌ای که حتی یک رأی به‌ نام مدرس از صندوق‌ها بیرون نیامد. آن روز مدرس در مجلس درس خود چنین گفت: «اگر ۲۰ هزار نفر از مردمی که در دوره گذشته به من رأی دادند، همگی مرده باشند یا رأی نداده باشند، پس آن یک رأی که من به خودم دادم، چه شده‌ است؟»

رضاخان مترصد فرصتی بود که بتواند این روحانی آگاه و عالم را از سر راه خود بردارد و پس از ناکام‌ماندن نقشه ترور مدرس، او را در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ دستگیر و به خواف و سپس کاشمر تبعید کرد. پس از 10 سال تبعید، مأموران شاه او را به کاشمر بردند و در حوالی غروب ۲۷ رمضان ۱۳۵۶ قمری، سه جنایتکار خبیث نزد مدرس رفتند و چای آغشته به سم را به اجبار به او دادند و چون اثری از سم در بدن او مشاهده نکردند، عمامه سید را در حین نماز از سرش برداشتند، بر گردنش انداختند و او را در ۶۷ سالگی به شهادت رساندند. 

آیت‌الله مدرس در تاریخ معاصر ایران 

آیت‌الله مدرس با فعالیت‌ها و مبارزات خود، نخستین جرقه‌های نهضت ضداستبدادی را روشن کرد. او مظهر مقاومت ملت و نمایندگانی بود که به رمز توطئه و عمق فاجعه پی برده و معتقد به چاره‌جویی قبل از وقوع حادثه بودند. قیام و مقاومت نستوه و حماسه‌آفرین مدرس در شرایط و فضای اختناق و ارعاب آن دوران، در تاریخ نهضت‌های اسلامی جایگاه مستقل و درخشانی دارد. 

اندیشه‌های سیاسی آیت‌الله مدرس نه تنها به‌مثابه اعتراضی تاریخی به جریانی انحرافی، بلکه به‌مثابه یک جریان و نهضت در ارائه تفکر درست و متقن سیاسی و انقلابی اسلام و تجدید حیات سیاسی تلقی می‌شود. او با بهره‌گیری از اصول و مبانی اسلامی، به مبارزات سیاسی و اجتماعی پرداخت و در این مسیر الگوی بسیاری از مبارزان و انقلابیون بعدی شد. 

آیت‌الله سیدحسن مدرس با فداکاری، ایمان و تلاش‌های بی‌وقفه خود، نقش بسزایی در تحولات سیاسی ایران ایفا کرد. مبارزات او علیه استعمار و استبداد، الگوی مقاومت و پایداری برای نسل‌های بعدی شد. زندگی و فعالیت‌های او در جایگاه یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران، همواره در حافظه تاریخی این ملت باقی خواهد ماند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان